漳州人民广播电台“三公”经费公共财政拨款支

Nil nehrini, nehir üzerindeki be? ?elaleyi ve Hanedanl?k d?neminin (M? 3.150 - M? 30) büyük ?ehir ve b?lgelerini g?steren Antik M?s?rvüzy?l

a?a??-yukar? M? 730

Akbaba, Yukar? M?s?r'?n; Y?lan, A?a?? M?s?r'?n sembolüdür.

百度 　　04-0809:28MartinJacques：短期来说，我们把目前的体制，我们有很深层的结构改革，因为中国进入了一个新的阶段。

Antik M?s?r (veya Eski M?s?r), Antik ?a?'daki medeniyetlerden biridir. Kuzeydo?u Afrika'da Nil Nehri'nin denize ula?t??? yar?s? ?evresinde yay?lm?? antik bir uygarl?kt?r. Uygarl???n yay?ld??? b?lge, bugünkü M?s?r topraklar? i?inde yer almaktad?r. M? 3.050 y?llar? civar?nda kurulu?undan ?nce, "A?a?? M?s?r" (Nil Deltas? ve güneyi, ?imdiki Kuzey M?s?r) ve "Yukar? M?s?r" (Teb kenti merkez olmak üzere günümüz Güney M?s?r'?) olarak ikiye ayr?lmaktayd?. Uygarl?k, M? 3.150 y?l?nda ilk firavunun y?netimi alt?nda A?a?? M?s?r ve Yukar? M?s?r'? politik olarak birle?tirdi. Bu politik birlik, izleyen 3 bin y?l boyunca sürdü.

Antik M?s?r tarihinde, arada Orta Krall?k olarak adland?r?lan g?rece istikrars?z d?nemlerin ya?and??? bir dizi istikrarl? krall?k d?nemi yer almaktad?r. Antik M?s?r, Yeni Krall?k d?neminde en geli?kin düzeyine ula?t?. Ard?ndan, a??r seyreden bir gerileme d?nemine girdi. M?s?r, son d?nemlerine do?ru d?? gü?ler kar??s?nda art arda yenilgilere u?rad? ve M? 31 y?l?nda, erken Roma ?mparatorlu?u taraf?ndan istila edilerek firavunlar?n egemenli?ine son verildi, Roma'n?n bir eyaleti haline getirildi.

Antik M?s?r uygarl???n?n ba?ar?s?, k?smen Nil Vadisi'nin ko?ullar?na uyum sa?lamakta g?sterdi?i beceriden gelmektedir. Ta?k?nlar?n ?ng?rülmesi ve verimli vadinin kontrollü sulanmas?, toplumsal ve kültürel geli?meyi besleyen ürün fazlas?n?n üretilmesini sa?lam??t?r. ürün fazlas?n?n kullan?lmas?yla siyasi otorite, Nil vadisi ve civar?ndaki ??l arazisindeki madenleri i?letmek, ?zgün bir yaz? sistemini erken evrelerde geli?tirmek, karma??k in?aat ve tar?m projelerini hayata ge?irmek, d?? dünya ile ticareti geli?tirmek ve yabanc? istilac?lar? uzak tutmaya ve M?s?r üstünlü?ünü kabul ettirmeye y?nelik bir askeri yap?lan??? sa?lamak i?in gerekli kaynaklar? sa?lam??t?r. Bu y?ndeki faaliyetleri harekete ge?iren ve planlay?p ?rgütleyen, se?kin yazmanlardan olu?an bir bürokrasi, dini liderler, bir firavunun denetimi alt?ndaki y?neticiler toplulu?uydu. Bu unsurlar, ayn? hedeflere y?nlendirildi ve b?lgede yerle?ik insanlar?, ayr?nt?l? düzenlenmi? bir dini inan?lar sistemi ?er?evesinde bir araya getirdi.

Antik M?s?r'?n bir?ok ba?ar?s?, bu uygarl?k i?inde ortaya ??kan ?e?itli geli?melere, uygulamalara dayanmaktad?r. Ta? ocaklar?n?n i?letilmesi, an?tsal piramit ve tap?naklar?n, dikilita?lar?n yap?m?na olanak sa?layan ?l?ümleme ve in?aat teknikleri, ta?k?n sonras? kaybolan arazi s?n?rlar?n?n tespitinde harita ve kadastro bilgisi, pratik ve etkili bir t?p bilgisi, sulama ve tar?m teknikleri, bilinen ilk geminin yap?m?, M?s?r fayans ve cam tekni?i, yeni yaz?n bi?imleri ve bilinen en eski bar?? antla?mas? gibi. Sonu?ta M?s?r, kal?c? bir miras b?rakt?, sanat ve mimarisi yayg?n olarak ?rnek al?nd? ve eski yap?tlar? dünyan?n uzak k??elerine kadar ta??nd?. An?tsal kal?nt?lar?, yüzy?llar boyunca gezginlerin ve yazarlar?n ilham kayna?? oldu. Erken Modern D?nem'deki kaz?lar, M?s?r Uygarl???'n?n yap?tlar?na kar?? ilgi uyanmas?na, giderek bu y?nde bilimsel ara?t?rmalara yol a?t??? gibi dünya ve M?s?r i?in b?rakt??? kültürel mirasa kar?? daha büyük bir takdir olu?tu.

Antik M?s?r; Augustus Caesar'in liderli?indeki Roma ?mparatorlu?u taraf?ndan M? 30 y?l?nda ele ge?irilmi?tir. MS 7. yüzy?lda Araplar burada egemen olmu?; 1250 y?l?nda Memlükler; 1517 y?l?nda ise Osmanl? ?mparatorlu?u s?n?rlar?na kat?lm??t?r. 1882 y?l?nda da M?s?r; Birle?ik Krall?k'?n kolonisi olmu?tur.

Tarih

Giza Piramitleri.

Ge? Eski Ta? ?a??'nda Kuzey Afrika'n?n kurak iklimi giderek ?s?nd? ve kurakla?t?. Bu y?relerde ya?ayan insanlar, Nil vadisine yak?nla?mak zorunda kald?lar. Avc?-toplay?c? Modern ?nsan, g??ebelikten itibaren, Orta Buzul ?a?? boyunca bu b?lgede ya?am?n? sürdürdü. B?ylece neredeyse 12 bin y?ll?k bir d?nem boyunca Nil vadisi, insan türünün ya?am alanlar?ndan biri oldu. Nil vadisinin verimli topraklar?, bu b?lgede ya?ayan insanlara, yerle?ik bir tar?m ekonomisi ve daha uzmanla?m??, merkezile?mi? toplumsal yap? geli?tirme olana?? sa?lad?. Dolay?s?yla bu b?lgedeki geli?meler, uygarl?k tarihinin temel ta?lar?ndan baz?lar?n? olu?turdu.

3000 y?ldan daha fazla olan Antik M?s?r tarihini incelemek i?in b?lümlere ay?rmak ?artt?r:

• Hanedanl?k ?ncesi D?nem
• Eski Krall?k D?nemi (1. - 6. hanedan)
• Birinci ara d?nem (7. - 10. hanedan)
• Orta Krall?k D?nemi (11. - 14. hanedan)
• ?kinci ara d?nem (15. - 17. hanedan)
• Yeni Krall?k D?nemi(18. - 20. hanedan)
• Son ara d?nem (21. - 26. hanedan)
• Pers d?nemi
• Ge? Hanedanl?k D?nemi (28. - 30. hanedan)
• Yunan d?nemi
• Roma d?nemi

Hanedanl?k ?ncesi D?nem

Tipik ceylanlarla süslemi? toprak küp (Hanedan ?ncesi, Naqada II)

M?s?r'da insan paleolitik zamandan beri vard?. Bu d?nemin M?s?r topluluklar? merkezi bir y?netim kuramam??lard?. Siyasal birlik ad?na ise ilk geli?me bu d?nemin sonunda Yukar? M?s?r'?n kuzeyinde yer alan Hierakonpolis merkezi oldu.

Hanedanl?k ?ncesi ve Erken Hanedanl?k D?nemi'nde M?s?r iklimi bugünkünden ?ok daha az kurak bir iklimdi. M?s?r topraklar?n?n geni? bir b?lümü, toynakl? hayvan sürülerinin otlad??? savanlarla kapl?yd?. Flora ve Fauna (yaban hayat?), tüm b?lgede ?ok daha verimliydi ve bu durum ?ok say?da su ku?u türünün ve popülasyonunun ya?amas?na olanak sa?lad?. Do?al olarak bu b?lgede ya?ayan insan topluluklar? i?in avlanma yayg?nd? ve bu durum bir?ok hayvan türünün süre? i?inde ilk kez bu b?lgede evcille?tirilmesine olanak sa?lad?.

M? 5.500 dolaylar?nda Nil vadisinde ya?ayan kü?ük insan topluluklar?, tar?m üzerinde etkili bir denetim, hayvan yeti?tiricili?i, ?zgün ??mlek?ilik ve boncuk, tarak, bilezik gibi ki?isel e?yalar yap?m? olarak kendini g?steren bir dizi kültürel geli?me sa?lam?? bulunuyorlard?. Yukar? M?s?r'daki bu kültürlerin en yüksek geli?me g?stermi? olan?, Badari Kültürü, yüksek kalitede ??mlek?ili?i, ta? aletleri ve bak?r kullan?m?yla bilinmektedir. Kuzey M?s?r'da Badari Kültürünü, bir dizi teknolojik geli?me sa?layan Armatyan ve Gerzyan kültürleri izledi. Gerzyan zaman?nda Biblos sahili ve Filistin b?lgesi ile temaslar kurulmaya ba?land??? g?steren bulgular vard?r.

Güney M?s?r'da Badari Kültürü'ne benzer ?zellikler g?steren Naqada Kültürü, yakla??k olarak M? 4. binli y?llarda Nil Vadisi boyunca yay?lmaya ba?lam??t?. Hanedanl?k ?ncesi M?s?rl?lar, Naqada I d?nemi kadar eski tarihlerde, Etiyopya'dan kesici a??zlar ve di?er yonga aletlerin yap?m?nda kullan?lmak üzere obsidyen getirmekteydiler. Yakla??k bin y?ll?k bir süre i?inde Naqada Kültürü, birka? kü?ük tar?m toplumundan gü?lü bir uygarl?k y?nünde geli?me g?sterdi. ?yle ki bu uygarl???n siyasi otoritesini temsil eden hükümdarlar, b?lgede ya?ayan tüm nüfus ve b?lgenin kaynaklar? üzerinde bir hakimiyet kurdular. Naqada III hükümdarlar?, hükümranl?klar?n?n etki alan?n? Nil boyunca M?s?r'?n kuzeyine do?ru geli?tirirken ?nce Nekhen, daha sonra da Abidos gibi gü? merkezleri olu?turdular. Ayr?ca güneyde Nübye ile bat?da Libya ??lü'nün vahalar?yla ve do?uda Do?u Akdeniz kültürleriyle ticari ili?kiler geli?tirdiler.

Naqada Kültürü, artan gücünü ve se?kin bir s?n?f?n zenginli?ini yans?tan bir?ok e?ya üretmi?tir. Bunlar aras?nda, boyanm?? ??mlekler, yüksek kalitede dekoratif ta? vazolar, kozmetik paletler, alt?n Lapis lazuli ve fildi?i'nden yap?lma mücevher say?labilir. Ayr?ca ?ok sonralar? M?s?r'?n Roma hakimiyeti d?neminde yayg?n olarak kullan?lan ?e?itli i?lemeli i?ecek kaplar?, muskalar ve kü?ük heykelciklerin üretiminde kullan?lacak olan seramik s?r? olarak bilinen fayans? geli?tirdiler. Hanedanl?k ?ncesi d?nemin son evresinde Naqada Kültürü, yaz?y? kullanmaya ba?lad? ki, bu yaz? sistemi sonunda eski M?s?r dilini yazmak i?in geli?kin bir Hiyeroglif sistemi halinde geli?tirildi.

Hierakonpolis

Hierakonpolis

Hierakonpolis'te ya?ayanlar di?er M?s?r topluluklar?na g?re daha ileri bir kültüre sahiptiler. Dikd?rtgen planl? evler yap?yor, seramik üretiyor ve kü?ük hacimli de?i?-toku? ticareti yap?yorlard?. Ancak M? 3500 y?llar?nda meydana gelen iklim de?i?ikli?i nedeniyle Hierakonpolisliler Nil Nehri'nin ta?k?nlar?na maruz kalan b?lgelere inmek zorunda kald?lar.

Hierakonpolis'i terk etmeyenler ise belli bir zenginli?e sahip olan elit s?n?f?yd?. Bu elit s?n?f? g?? eden topluluklar? ?rgütlediler. B?ylece sel sular?n? kontrol alt?nda tutacak sulama projeleri geli?meye ba?lad?. Yani, sulu tar?m ekonomisi ke?fedilmi? oldu. Bu ke?fi kentlerin kurulmas? izledi. Bu süre?, M? 3.000'li y?llar?n sonunda A?a?? ve Yukar? M?s?r'?n birle?mesiyle sonu?land?.

Hanedanlar D?nemi

M?s?r'?n tarihi ilk kez M?s?rl? tarih?i ve rahip Manetho taraf?ndan yaz?lm??t?r. Manetho M?s?r hanedanl?k tarihini, uzun firavunlar dizisini Menes'den ba?layarak kendi zaman?na kadar 30 Hanedana b?lmü?tür (Baz? kaynaklarda 31 hanedanl?k g?rülmektedir. Bunun nedeni Pers bir sülalenin devleti y?netmi? olmas?d?r. Baz? tarih?iler bu sülaleyi hanedan say?s?na katarken baz?lar? katmam??t?r.). Bu hanedanl?k dizisi bugün i?in halen kullan?lmaktad?r. Maneto, kendi resmi tarihini Menes adl? kralla ba?latmay? se?ti. Daha sonra onun, M? 3.200 dolaylar?nda, A?a?? M?s?r ve Yukar? M?s?r krall?klar?n? birle?tiren kral oldu?una inand?. Birle?ik bir devlete ge?i?, asl?nda antik M?s?r yazarlar?n?n bize aktard?klar?ndan daha yava? bir süre? i?erisinde, a?ama a?ama ger?ekle?ti ve Menes'le ilgili olarak günümüze ula?an bir kay?t bulunmamaktad?r. Ancak bugün i?in baz? bilim insanlar?, efsanevi Menes'in, Narmer Paleti'nde a?a?? ve yukar? M?s?r'?n birle?mesini simgeleyen bir t?rende kraliyet tak?lar?yla resmedilen firavun Narmer olabilece?ine inanmaktad?r.

Narmer Paleti (Erken Hanedanl?k)

Hanedanl?k D?nemi'nin ba?lar?nda (M? 3.150 dolaylar?), ilk firavun Memphis'te bir ba?kent kurarak A?a?? M?s?r üzerindeki hakimiyetini sa?lamla?t?rd?. Bu ba?kente dayanarak verimli deltan?n tar?msal potansiyeli ve i?gücü kaynaklar? üzerinde denetim kurabildi. Ayn? zamanda Do?u Akdeniz'e uzanan riskli ve kazan?l? ticaret yolu üzerinde de kontrol olu?turulabildi. Erken Hanedanl?k D?nemi boyunca Firavunlar?n artan gü? ve zenginli?i, onlar?n ?zenle in?a edilmi? an?tsal h?yüklerinde (Mastaba) kendini d??a vurmaktad?r. Bunlar, ?lümlerinden sonra tanr?salla?t?r?lan firavunlar? kutsamay? ve kal?c? k?lmay? ama?layan ?abalard?. Firavunlar taraf?ndan geli?tirilen krall???n gü?lü kurumlar?, arazi, i?gücü ve kaynaklar üzerinde siyasal otoriteyi me?ru k?lmaya hizmet etti. Siyasi otoritenin gü?lü kurumlarca me?rula?t?r?lmas?, M?s?r Uygarl???n?n ayakta kalabilmesi ve geli?mesi i?in gerekliydi.

M?s?r Tarihi boyunca 190 Kral hüküm sürmü?tür. 30 hanedanl?k M?s?r'?n tarihi, Eski Krall?k D?nemi (M? 3.100-M? 2.150), Orta Krall?k D?nemi (M? 2.050-M? 1.650), Yeni Krall?k D?nemi (1570-935) ve Ge? D?nem (M? 935 - MS 343) olmak üzere 4 d?neme ayr?l?r. Her d?nemin ard?ndan kar???kl?klar?n ya?and??? bir ara d?nem gelir. Bu ara d?nemlerin say?s? 3'tür.

Eski Krall?k D?nemi (M? 2686–2181)

Zoser Piramidi

D?nemin en ünlü kral? 3. Hanedan'?n 2. Kral? olan Zoser'dir. Ba?kent Memphis kenti yak?n?ndaki Sakkara'da M?s?r'?n ilk piramidi olan Zoser Piramidi'ni in?a ettirmi?tir. Bu piramidin mimar? Zoser'in veziri ?mhotep'tir. Zoser'den sonraki krallar da piramit yapt?rmaya devam etmi?lerdir. Bunlar?n en g?rkemlisi ise 4. Hanedan Krallar? zaman?nda yap?lan Keops Piramidi'dir.

Mimarideki, sanattaki ve teknolojideki ?arp?c? geli?meler Eski Krall?k d?neminde ger?ekle?ti. ?yi geli?mi? merkezi otorite, tar?msal verimlilikteki art??? olanakl? hale getirdi. Tar?msal verimlilikteki art?? ise s?z konusu geli?meleri, bir anlamda finanse etti. Vezirin y?netimi alt?ndaki kamu g?revlileri, vergileri toplad?, ürün verimlili?ini artt?r?c? sulama projelerini düzenledi, in?aat projelerinde ?al??mak üzere i??i toplad? ve bar??? ve düzeni sürdürmek i?in bir adalet sistemi olu?turdu. Verimli ve istikrarl? bir ekonomi taraf?ndan sa?lanan kaynak fazlas?yla siyasi otorite, devasa an?tsal in?aatlar? finanse etmeyi ve kraliyet i?liklerinden ola?anüstü sanatsal ?al??malar ??kartmay? ba?ard?. Zoser, Khufu ve onun soyundan gelen di?erler firavunlar taraf?ndan yapt?r?lan piramitler, Eski M?s?r Uygarl???'n?n ger?ekten an?lmaya de?er sembolleridir ve onlar?n yap?m?n? sa?layan firavunlar?n gücüydü.

Menkaura ve Krali?e II. Hamerernebti (Eski Krall?k)

Merkezi y?netimin artan ?nemi ve a??rl??? ile birlikte, hizmetleri kar??l???nda firavun taraf?ndan kendilerine arazi bah?edilen yeni bir e?itimli yaz?c?lar ve bürokratlar s?n?f? ortaya ??kt?. Firavunlar ayr?ca, kendi an?tsal mezar kompleksleri ve yerel tap?naklara da arazi vermi?tir. B?ylece ?lümlerinden sonra kendilerinin yüceltilmesi ve bir bak?ma tap?n?lmas? i?in gerekli olan kaynaklar da sa?lanm?? oluyordu. Be? yüz y?l boyunca süren bu feodal uygulamalar, Eski Krall?k'?n sonlar?na do?ru firavunlar?n ekonomik gücünü yava? yava? a??nd?rd? ve firavunlar daha uzun bir süre bu geni? merkezi y?netiminin giderlerini finanse edemez duruma geldiler. Firavunun gücü azal?rken, nomark olarak bilinen b?lge valileri, firavunun otorite ve gücünü meydan okumaya ba?lad?lar. Bu durum, M? 2.200 - 2.150 y?llar? aras?nda ya?anan ?iddetli kurakl?klarla birle?ince, sonu?ta M?s?r'?n, Birinci Ara D?nem olarak bilinen bir yoksulluk ve toplumsal ?alkant?lar d?nemine girmesine yol a?t?.

Birinci Ara D?nem (M? 2181–1991)

Eski Krall?k'?n sonunda merkezi y?netimin ??kmesi ard?ndan y?netim, M?s?r ekonomisini art?k destekleyemedi ve dengede tutamad?. Yerel valiler, kriz d?neminde kral i?in güvenilir de?ildi. Ya?anan g?da maddeleri k?tl??? ve politik ?eki?meler, ülkeyi yoksullu?a ve kü?ük ?apl? i? sava?lara sürükledi. Ya?anan gü? sorunlara kar??n yerel y?neticiler firavuna halen bir hara? ya da vergi yükümlülü?ü alt?nda de?illerdi ve yeni elde ettikleri ba??ms?zl???, ta?rada serpilip geli?en bir kültür olu?turmakta kulland?lar. Kendi kaynaklar? üzerinde denetim sa?lad?klar? andan itibaren ta?ra giderek daha varl?kl? oldu. Ta?radaki tüm s?n?flardan insanlar?n yapt?rd??? daha büyük ve daha iyi mezarlar da bunu g?stermektedir. Yarat?c?l?ktaki at?l?mlarla ta?radaki zanaatkarlar kültürel motifleri, Eski Krall???n dar ?er?evesine uyarlad?. Yaz?c?lar, d?nemin ?zgünlü?ünü ve iyimserli?ini yans?tan yaz?m stilleri geli?tirdiler.

Firavuna ba?l?l?klar? kalmayan yerel y?neticiler, b?lgesel denetim ve politik gü? i?in birbirleriyle rekabete giri?tiler. Sonu?ta M? 2.160 dolaylar?nda Teb'de Intef hanedanl??? Yukar? M?s?r'a hakim olurken, A?a?? M?s?r ise rakip Herakleopolis hükümdar?n?n denetimine ge?ti. 1. ?ntef, gü? ve etki alan?n? kuzeye do?ru geli?tirirken iki rakip hanedanl?k aras?nda bir ?at??ma ka??n?lmaz hale geldi. Yakla??k olarak M? 2.055'te, Teb hükümdar? Nebhepetre Mentuhotep (2. Mentuhotep), sonunda Herakleopolis hükümranl???n? yenilgiye u?ratt?. Bu olay, iki M?s?r'? birle?ti?i, kültürel ve ekonomik bir r?nesans?n ba?lad??? Orta Krall?k olarak adland?r?lan bir d?nemi a?t?.

Orta Krall?k D?nemi (M? 2134–1690)

Orta Krall?k D?nemi, 2. Mentuhotep'in M?s?r'da siyasal birli?i yeniden kurmas?yla ba?lar. Firavunlar bu d?nemde devleti eyaletlere b?lmü?ler ve bu eyaletlere valiler atam??lard?r. Asya ve Nübye s?n?rlar?n? korumak ve bu topraklarda ticari ihtiya?lar?n? kar??lamak ama?l? seferler yapm??lard?r. Yük ta??ma arac? olarak e?eklerden faydalanan M?s?rl?lar Girit ile de ticari ili?ki i?ine girmi?lerdir. Bu d?nemde Eski Krall?k D?neminden farkl? olarak k?le ticareti yap?lm??t?r. Bu d?nemde Asyal? k?lelerin say?s? ?ok fazlad?r.

Orta Krall?k firavunlar?, ülkenin refah ve istikrar?n? yeniden düzenledi. Bunun devam?nda, sanat, edebiyat ve an?tsal yap? projelerinde bir canlan?? uyar?lm?? oldu. 2. Mentuhotep ve onunla ba?layan 11. Hanedanl?k, M?s?r'? Teb'den y?netti fakat taht? yakla??k M? 1.985 civar?nda ele ge?irerek 12. Hanedanl?k'? kuran vezir I. Amenemhat, ba?kenti Feyyum Vahas?'ndaki Itjtawy'ye ta??d?. 12. Hanedanl?k'?n firavunlar?, Itjtawy'den ba?lamak üzere giderek geni?leyen bir b?lgede tar?msal üretimi art?racak ileri g?rü?lü bir arazi ?slah? ve sulama düzenine giri?tiler. Ayr?ca i??iler, Delta'n?n do?usunda, d??tan gelecek sald?r?lara kar?? savunma ama?l?, "Hükümdar?n duvarlar?" olarak adland?r?lan bir savunma mevzii in?a ederken, ordu da güneyde, ta? ve alt?n madenleri y?nünden zengin Nübye'yi yeniden ele ge?irdi.

Sa?lamla?t?r?lm?? olan askeri ve politik güvenlik, geni? tar?msal ve maden varl???, b?lge nüfusu, sanat ve din sa?l?kl? bir bi?imde geli?ti. Eski Krall?k'?n tanr?lar konusundaki se?kinci tutumunun tersine Orta Krall?k d?neminde, ki?isel dindarl???n d??a vurumunda bir art?? ya?and? ve ya?am sonras?n?n demokratikle?mesi denebilecek tüm insanlar?n bir ruhu oldu?u ve ?lüm sonras? tanr?lar? kar??s?nda kabul g?rebilece?i tarz?nda inan??lara y?nelindi. Orta Krall?k edebiyat? geli?mi? ve karma??k konular benimsedi ve karakterler kendine güvenen, güzel konu?an tarzda, yaz?ld?. Kabartma ve insan yontular?nda ince ve ?zel ayr?nt?lar yakaland? ve teknik yetkinli?in doruklar?na ula?t?.

III. Amenemhat, Orta Krall???n son hükümdar?

Orta Krall?k d?neminin son firavunu 3. Amenemhat, ?zellikle madenlerde ve in?a i?lerinde yeterli i?gücü sa?lamak i?in Asyal? g??menlerin Delta'ya yerle?melerine izin verdi. Ancak bu iddial? in?aat ve madencilik faaliyetleri, d?nemin sonlar?na do?ru Nil ta?k?nlar?n?n yetersiz olmas? ile birle?ince ekonomiyi fazlas?yla zorlad? ?kinci Ara D?nem'in sonlar?na do?ru, 13. ve 14. Hanedanl?k y?llar?nda yava? seyreden bir ??kü?e yol a?t?. Bu gerileme d?neminde yabanc? Asyal? yerle?imciler Delta'da kontrolü ele ge?irmeye ba?lad?lar ve sonunda M?s?r'da, Hiksoslar olarak iktidar? ele ge?irdiler. G??ebe bir Asyal? kavim olan Hiksoslar, M?s?r'?n yabanc?s? olan ilk hanedan?yd?. Hiksos Krallar?'na ?oban Krallar denirdi. M?s?rl?lara g?re daha ileri silah ve sava? tekni?ine sahiptiler. M?s?rl?lar? atl? sava? arabalar?yla tan??t?rm??lard?r.

?kinci Ara D?nem ve Hiksoslar (M? 1674–1549)

M? 1.650 dolaylar?nda Orta Krall?k firavunlar?n?n gücü zay?flarken, Delta'n?n do?usunda Avaris kentinde yerle?mi? olan Asyal? g??menler, b?lgenin kontrolünü ele ge?irdiler ve merkezi y?netimi Teb'e ?ekilmeye zorlad?lar. Teb'deki firavun, ba?l? olmaya ve hara? ?demeye zorland?. Antik M?s?r dilinde "yabanc? krallar" anlam?na gelen Hiksoslar, M?s?r y?netim modelini benimsediler ve kendilerini firavun olarak g?sterdiler. B?ylece M?s?r kültür unsurlar?, Hiksoslar'?n Orta Bronz ?a?? uygarl???yla kayna?t?.

Bu gerilemeden sonra Teb krallar? kendilerini kuzeyde Hiksoslar'la güneyde Hiksoslar'?n Nübyeli müttefiki olan Ku? Krall??? aras?nda tuza?a dü?mü? durumda buldular. Bu durumu M? 1.555 y?l?ndan ?ncesine kadar hemen hemen 100 y?l nispeten sakin bir d?nem izledi. Bu tarihte art?k Teb asker? gücü, Hiksoslar'a meydan okumaya yeterli gücü toplam??t?. Hemen ard?ndan 30 y?ldan fazla sürecek bir ?at??ma ba?lad?. Firavun Sekenenra Taa ve Kamose sonunda Nübyelileri yenilgiye u?ratmay? ba?ard? fakat Hiksoslar'?n M?s?r'daki varl???n? kal?c? olarak sona erdiren, I. Ahmose'nin birbiri ard?na giri?ti?i ba?ar?l? seferler oldu. ?zleyen Yeni Krall?k'ta ordu, firavunlar?n Yak?n Do?u hakimiyetini güven alt?na al?nmas?n? sa?lamak ve M?s?r s?n?rlar?n? geni?letmek istemesiyle merkezi bir ?nem kazand?.

Yeni Krall?k D?nemi (M? 1549–1069)

Yeni Krall?k D?nemi'nde I. Thutmose ile M?s?r'?n d?? politikas? de?i?mi? ve M?s?r emperyalist bir d?? politika izlemi?tir. Yeni Krall?k'?n firavunlar?, s?n?rlar?n güvenli?i ve kom?ular?yla ili?kileri gü?lendirme yoluyla g?rülmemi? bir refah d?nemi getirdiler. F?rat Nehri’nin ?tesine ge?en ilk M?s?r Firavunu olan I. Thutmose'nin torunu III. Thutmose zaman?nda kuzeyde Suriye, güneyde ise Nübye i?lerine kadar M?s?r hakimiyeti alt?na al?nm??t?r. Bu d?nem egemenlik politikas? kapsam?nda di?er devletlerle evlilik yoluyla ba?lar kurulmu? ve vasal devletler olu?turulmu?tur. Sonu?ta bu firavunlar, M?s?r'?n etkisinin yay?ld??? alanda sadakati peki?tirdi ve bronz ve a?a? gibi d??ar?dan getirilebilecek mallar?n M?s?r'a ak???n?n sürmesini sa?lad?. Yeni Krall?k firavunlar?, tanr? Amon'u yücelten ve ona tap?nc? geli?tiren büyük ?l?ekli in?aat i?lerini Karnak merkezli olarak ba?latt?lar. Hem hayali hem ger?ek ba?ar?lar?n? yüceltmek i?in de an?tlar in?a ettiler. Kad?n firavun Hat?epsut da taht üzerindeki iddias?n? yasalla?t?rmak i?in bu tür propaganday? kulland?. Somali-Puntland'a yapt??? bir ticaret seferinin ba?ar?lar?n?, zarif bir an?tsal mezar-tap?nak, devasa bir ?ift dikilita? ve Karnak'taki bir ?apel ile an?tla?t?rd?.

Ebu Simbel tap?na?? giri? kap?s? kenarlar?nda bulunan II. Ramses'in d?rt devasa heykeli

Krali?e Hat?epsut ticari ili?kilere ?nem vermi?, Punt'a (Somali) gemiler g?ndererek ümit Burnu'na ula??lmas?n? sa?lam??t?r. Bu ülkeden M?s?rl?lar de?ersiz mallar kar??l???nda de?erli mallar alm??lard?r. Al?nan mallar?n listesi Hat?epsut Tap?nak Duvar?'na yaz?lm??t?r. Bu listede fildi?i, abanoz, maymun, leopar derileri, k?leler gibi maddeler yer al?r. Bu ba?ar?lar?na kar??n ye?eni ve ayn? zamanda üvey o?lu olan III. Thutmose, kendi hükümdarl???n?n sonlar?na do?ru, belki de taht? gasbetme giri?imine misilleme olarak onun miras?n? silmeye ?al??t?.

M? 1.279 civar?nda tahta ??kan ve Büyük Ramses olarak bilinen II. Ramses, M?s?r tarihindeki di?er firavunlardan daha ?ok tap?nak, daha ?ok yontu ve dikilita? in?a ettirdi ve daha ?ok ?ocuk sahibi oldu. At?lgan bir askeri lider olan II. Ramses, ordusunu Kade? Sava??'nda Hititler'in üstüne yürüttü. Kazanan taraf?n belli olmad??? sava??n sonunda, tarihin ilk yaz?l? antla?mas? M? 1.258 tarihinde akdedildi. Ancak M?s?r'?n zenginlikleri, ?zellikle Antik Libya'l?lar ve Deniz kavimleri a??s?ndan b?lgeyi istila i?in cazip bir hedef haline getirdi. Ba?lang??ta M?s?r ordusu bu istila giri?imlerini püskürtmeyi ba?ard?. Ama sonunda M?s?r, Filistin ve Suriye'nin kontrolünü kaybetti. D?? tehdidin etkisi, yolsuzluk, mezar soygunculu?u ve sivil huzursuzluk gibi i? sorunlar? a??rla?t?r?c? y?nde oldu. Teb'deki Amon tap?nak kompleksindeki yüksek rahipler, ?ok geni? ?l?üde arazi üzerinde gü? elde ettiler ve geni? bir servet toplad?lar. ?yle ki onlar?n geli?en gücü, ü?üncü Ara D?nem boyunca tüm M?s?r'a yay?ld?.

Deniz Kavimleri ve M?s?r

M?s?rl?lar Ege G??leri'yle gelen kavimleri Deniz Kavimleri olarak adland?rm??lard?r. M? 1.208 y?l?nda M?s?r'a sald?ran kavimler ba?ar?l? olamam??lard?r. M?s?rl?lar bu sava? ba?ar?s?n? unutulmaz k?lmak i?in bu gün ad?na ?srail An?t Ta?? denilen an?t? dikmi?ler ve bu an?t?n üzerine de egemen olduklar? b?lge ve halklar?n adlar?n? yazm??lard?r. ?srail ad?n?n ilk kez ge?ti?i belge bu an?t ta??d?r.

Deniz Kavimleri 20. Hanedan (Ramsesler) D?nemi'nin son ?nemli hükümdar? III. Ramses zaman?nda farkl? yerde ve zamanlarda bir?ok sald?r? düzenlemi?ler fakat ba?ar?s?z olmu?lard?r.

ü?üncü Ara D?nem (M? 1069–653)

Tanis hükümdar? Smendes, XI. Ramses'in M? 1.078 tarihinde ?lümünün ard?ndan M?s?r'?n kuzey kesiminde y?netimi ele ge?irdi. Güney ise, Smendes'i sadece ismen tan?yan Teb'deki Amon yüksek rahipleri taraf?ndan kontrol edildi. Bu süre boyunca Delta'n?n bat?s?na Libyal?lar yerle?iyordu ve Libyal? kabile ?efleri ?zelliklerini art?rmaya ba?lam??t?. M? 945'te Sirenayka'dan bir Berberi kabile ?efi olan I. ?e?onk, Delta'n?n kontrolünü ele ge?irdi ve yakla??k 200 y?l hüküm sürecek olan Libya ya da Bubastit hanedanl???n? kurdu. ?e?onk ?nemli dini konumlara ailesinden bireyleri yerle?tirerek güney M?s?r'?n kontrolünü de ele ge?irdi. Libya hakimiyeti, Delta'dan Leontopolis ve Ku?'ta yerle?ik rakip hanedanl?klar y?nünden geli?en tehditlerle sars?lmaya ba?lad?. M? 727 olaylar?nda Ku? kral? Piye, kuzeye y?nelen ak?nlarla Teb'in, dolay?s?yla sonu?ta Delta'n?n kontrolünü ele ge?irdi.

M?s?r'?n geni? kapsaml? ve uzak erimli itibar? ve nüfuzu, büyük ?l?üde ü?üncü Ara D?nem'in sonlar?na do?ru azald?. Yabanc? müttefikleri, Asur ?mparatorlu?u'nun etki alan?na girmi?, iki ülke aras?nda sava? ka??n?lmaz olmu?tu. M? 671 ile 667 y?llar? aras?nda Asur ordular? M?s?r topraklar?na sald?rmaya ba?lad?lar. Ku? krallar? Taharqa ve onun halefi Tantamani'nin hükümdarl?klar?, Nübye y?neticilerinin birka? zaferine kar??n Asurlularla sürekli ?at??malarla ge?ti. Sonu?ta Asurlular Ku? hakimiyetini Nübye i?lerine do?ru geri atarak, Memphis'i istila ettiler ve Teb tap?naklar?n? ya?malad?lar.

Ge? Hanedanl?k D?nemi (M? 672–332)

Kesinle?mi? ve sürekli bir istila planlar?n?n olmamas? sonucu Asurlular, M?s?r'?n kontrolünü bir?ok vasala b?rakt?lar. Bu y?neticiler, Yirmi alt?nc? Hanedanl?k'?n Saite krallar? olarak bilinir. Saite kral? ve ayn? zamanda M?s?r'?n ilk donanmas?n? Yunan paral? askerlerin de katk?s?yla olu?turan I. Psamtik, M? 653 y?l?nda Asur hakimiyetine son verdi. Yunan etkisi, büyük ?l?üde Delta'da Naukratis'de bir Yunan yerle?imi olarak ger?ekle?ti. Saite krallar?n?n hüküm sürdü?ü yeni ba?kent Sais, ekonomik ve kültürel y?nden k?sa fakat canl? bir yeniden dirili?e tan?kl?k etti fakat M? 525'te II. Kambises ?nderli?indeki gü?lü Pers ordular?, M?s?r'? ele ge?irme giri?imlerine ba?lad?lar. Sonu?ta Pelisyum Muharebesi'nde firavun III. Psamtik'i Pers kuvvetlerine esir dü?tü. II. Kambises, daha sonra resmi olarak firavun unvan?n? ald? fakat ?ran / Huzistan'a d?nerek M?s?r'?n y?netimini atad??? bir satrap'a b?rakt?. M? 5. yüzy?lda birka? ba?ar?l? ayaklanma yer alm??t?r fakat M?s?r, asla Pers hakimiyetini k?rmay? ba?aramad?. Perslerin istilas? ard?ndan M?s?r, Ahameni? ?mparatorlu?u'nun K?br?s ve Fenike ile birlikte alt? satrapl???na kat?ld?. M?s?r'daki Pers hakimiyetinin bu ilk d?nemi ayn? zamanda 27. Hanedanl?k olarak bilinir. 27. Hanedanl?k M? 402 y?l?nda sona erdi ve M? 380 - 343 tarihleri aras?nda 30. Hanedanl?k, son M?s?rl? kraliyet hanedanl??? oldu. M?s?r, II. Nektanebo'nun krall???yla sona erdi. Pers hakimiyetinin k?sa bir düzenlemesi baz? kaynaklarda 31. Hanedanl?k olarak yer al?r. Bu d?nem, M? 343 - 332 tarihleri aras?nda yer ald?. M?s?r, M? 332 y?l?nda Pers y?neticisi Mazaces taraf?ndan sava?madan Büyük ?skender'e teslim edildi.

Ptolemaios Hanedan?

M? 332 tarihinde Büyük ?skender M?s?r'? az bir Pers direnmesiyle kar??la?arak istila etti ve M?s?rl?lar taraf?ndan kurtar?c? olarak kar??land?. Yeni ba?kent ?skenderiye'de Büyük ?skender'in y?netimi b?rakt??? Ptolemaios Hanedan? taraf?ndan kurulan yeni y?netim, M?s?r modeline dayand?r?ld?. Ba?kent, Yunan gücünün ve nüfuzunun bir ifadesiydi. ünlü ?skenderiye Kütüphanesi'yle bilimin ve kültürün ye?erdi?i bir kent haline geldi. ?skenderiye Feneri, kente ula?an deniz ticaret yolunu ayd?nlatt?. Kentle d?? dünya aras?nda geli?en, papirüs üretimi ve di?er kar??la?t?rmal? üstünlü?ü olan mallar? konu alan geni? ticari ili?kiler, kente ?nemli ?l?üde gelir sa?lad?.

M?s?r halk?n?n ba?l?l???n? sürdürmek amac?yla Ptolemaios Hanedan? hükümdarlar?, eski gelenekleri desteklediler ve b?ylece Yunan kültürü, M?s?r kültürünün yerini almad?. M?s?r tarz? yeni tap?naklar?n yap?m? geleneksel kültürel de?erleri destekledi ve yeni hanedanl???n hükümdarlar?n? halk?n g?zünde firavunlar kadar sayg?n duruma getirdi. M?s?r ve Yunan tanr?lar?, ?rne?in Serapis gibi karma tanr?lar olarak birle?tirildi (Senkretizm). Yontularda klasik Yunan formu, geleneksel M?s?r motiflerini etkiledi. M?s?rl?lar?n tepkilerini yumu?atma, so?utma ?abalar?na kar??n Ptolemaios y?neticileri, yerel ba?kald?r?lara, aileler aras?ndaki sert rekabete ve 4. Ptolemi'nin ?lümünden sonra ?skenderiye'de ortaya ??kan yoksul kesim aras?ndaki ?rgütlenmelere kar?? tav?r da alm??t?r. Bu arada Antik Roma'n?n tah?l gereksiniminin ?nemli bir b?lümü M?s?r'dan kar??lan?yordu. Do?al olarak Roma, M?s?r'daki siyasi durumla yak?ndan ilgilenmekteydi. M?s?rl?lar?n süregelen tepkileri, h?rsl? y?neticiler, gü?lü rakip Suriye, M?s?r'?n durumunu istikrars?zla?t?rd?. Bu durum Roma'y?, imparatorlu?un ister istemez ilgi alan? olan M?s?r'daki durumu güven alt?na almak üzere kuvvet g?ndermeye y?neltti.

Roma D?nemi

Ptolemaios Hanedan?ndan Kleopatra ile Marcus Antonius komutas?ndaki M?s?r donanmas?n?n Caesar Divi Filius Augustus komutas?ndaki Roma donanmas?na yenildi?i Aktium Sava?? ard?ndan M?s?r, M? 30 y?l?nda Roma ?mparatorlu?u'nun bir eyaleti oldu. Roma, M?s?r'dan gelen tah?l yüklü gemilere bel ba?lam??t?r ve ?mparator taraf?ndan atanan yüksek rütbeli bir komutan?n idaresi alt?ndaki Roma ordusu, bu ba?kald?r?y? bast?rm??t?. Ayn? ordu, kat? bir bi?imde a??r vergileri dayatt? ve o d?nemde ?nemli bir sorun haline gelen e?k?ya faaliyetlerini ?nledi. Roma'da M?s?r'dan gelen lüks mallara y?nelik talebin yükselmesiyle ?skenderiye'nin do?u ile ticaret hatt?ndaki ?nemi giderek artt?.

Feyyum mumya portreleri: Antik M?s?r ve Roma kültürlerinin kar??la??p bile?melerinin sembolleri

Bununla birlikte Roma y?netimi, mumyalama ve M?s?r'?n geleneksel tanr?lar?na süregelen tap?nma ritüelleri konular?nda Yunanlara oranla daha dü?manca bir tutum sergiledi. Feyyum mumya portreleri geli?me g?sterdi ve baz? Roma imparatorlar?, Yunan y?neticiler kadar yayg?n ve kapsaml? olmasa da kendilerini bir firavun gibi betimlediler. M?s?r gelenekleri, M?s?r d???nda ya?ad?. B?lgedeki Roma y?netimi, Roma tarz?n? ald? ve geleneksel M?s?r tarz? sona erdi.

MS 1. yüzy?l?n ortalar?nda, kabul edilebilir bir di?er din olarak Hristiyanl?k ?skenderiye'de k?k sald?. Ancak Hristiyanl?k, "paganl?k"'tan Hristiyanl??a ge?i?ler sa?lamak konusunda taviz vermez bir dindi ve bu ?ekliyle geleneksel yayg?n dinsel gelenekleri tehdit ediyordu. Bu durum Hristiyan inan?lar?n? benimseyen kitleler üzerinde bask?ya yol a?t?. Hristiyanlar?n tasfiyesi y?nündeki bu bask?lar MS 303 y?l?nda imparator Diocletianus'la doru?a ula?t? fakat Hristiyanl???n yay?lmas? ?nlenemedi. MS 391 y?l?nda Hristiyanl??? kabul eden Roma ?mparatoru I. Theodosius, Hristiyanl??? yasal hale getirdi, pagan tap?n? yasaklanarak tap?naklar? kapat?ld?. ?skenderiye, gerek genel gerekse ki?isel yontular?n imha edilmesiyle sonu?lanan geni? ?apl? pagan kar??t? ayaklanmalara sahne oldu. Sonu? olarak M?s?r'da pagan kültürü sürekli olarak geriledi. Yerli halk kendi dilini konu?may? sürdürürken M?s?r tap?naklar?ndaki rahip ve rahibeler azald? ve hiyeroglifi okuyup yazabilme becerisi giderek ortadan kalkt?. M?s?r tap?naklar? ise, baz?lar? kiliseye d?nü?türüldü, baz?lar? ise ??lde terk edildi.

Devlet ve ekonomi

18. Thebes Hanedan?, Nakht'?n mezar?ndan tah?l deposu, hasat, kazma, a?a? kesme ve ?ift?ilik gibi tar?m sahneleri.

Y?netim ve ticaret

Firavun, ülkenin mutlak hükümdar?yd? ve en az?ndan teoride, tüm kaynaklar?n ve topraklar?n üzerinde hakim g?rünüyordu. Kral en yüksek askeri komutand? ve devletin ba?kan?yd?. Belirledi?i i?lerin yürütülmesi i?in atanan g?revlilerden olu?an bir bürokrasiye dayanmaktayd?. Y?netimin üstlenilmesinde onun hemen alt?ndaki y?netim kademesindeki "Vezir", firavunu temsilen hareket etmekteydi. "Vezir", arazi kullan?m?n?, devlet hazinesini, büyük in?aat projelerini, yasal sistemi ve ar?ivleri koordine etmekteydi.

ülke, b?lgesel düzeyde Ptolemaios Hanedan? d?neminde say?lar? 42'ye yakla?an nom ad? verilen y?rel y?netim birimine ayr?lm??t?. Bu y?rel birimler, yetki alanlar?nda vezire kar?? sorumlu olan yar? feodal y?netimlerdi. Antik M?s?r'da nom olarak adland?r?ld?lar. Her bir nom, nomark ad? verilen bir yetkilinin y?netimindeydi.

Tap?naklar ekonominin temel dayana??n? olu?turdu. Tap?naklar sadece dini merkezler de?ildi. Ayn? zamanda, bu konulardaki yetkililer taraf?ndan y?netilen kraliyet hazineleri ve tah?l ambarlar? sistemindeki ulusal servetin toplanmas?ndan, depolanmas?ndan ve yeniden da??t?lmas?ndan da sorumluydular.

Ekonomi büyük ?l?üde merkezi olarak düzenlenmi?ti ve i?leyi?i s?k? bir bi?imde denetlenmekteydi. Antik M?s?r'da Son D?nem'e kadar madeni para kullan?lmad?. Ancak mal de?i?imlerinde bir tür takas sistemi kullanird?lar. Takas sisteminde standart hacimde tah?l ve bir "deben" a??rl???nda alt?n ya da gümü?ü ortak bir payda olu?turacak ?ekilde kulland?lar. Antik M?s?r'da kullan?lan bir a??rl?k birimi olan "deben" kabaca 91 gr. a??rl?kt?. ???ilere tah?lla ?deme yap?l?rd?. Bir ustaba?? ayda 250 kg. tah?l kazan?rken s?radan bir i??inin ayl?k kazanc? 200 kg. kadar olurdu. Fiyatlar ülke genelinde narhla sabitlenmi?ti ve ticareti kolayla?t?rmak üzere listeler halinde belirlenmi?ti. ?rne?in bir g?mlek be? gümü? deben, bir s???r fiyat? ise 140 debendi. Tah?l di?er mallarla, belirlenmi? olan listelere g?re i?lem g?rebilir, de?i? toku? edilebilirdi. Madeni para M?s?r'a ilk kez MS 5. yüzy?lda d??ar?dan getirildi. ?lk sikkeler ger?ek para yerine standart hale getirilmi? de?erli maden par?alar? olarak kullan?ld?. Daha sonraki yüzy?llarda uluslararas? ticaret ger?ek sikkelerle geldi.

Sosyal durum

M?s?r toplumu belirgin bi?imde tabakala?m?? bir toplumdu ve sosyal statü kesin olarak kat?yd?. ?ift?iler toplumun ana g?vdesini olu?tururdu fakat tar?msal üretim, do?rudan do?ruya kraliyet, tap?nak ya da toprak sahibi soylu aileler taraf?ndan sahiplenilirdi. ?ift?i de bir i?gücü vergisine konuydu ve bir angarya sistemi i?inde sulama ya da in?aat projelerinde ?al??mas? gerekirdi. Sanat??lar ve esnaf, ?ift?ilerden daha yüksek bir statüdeydi, ama onlar da hükümdarl???n kontrolü alt?ndayd?, tap?na?a ba?l? i?liklerde ?al???r ve do?rudan hükümdarl?k hazinesinden ücret al?rlard?. Yaz?c?lar ve kamu g?revlileri Antik M?s?r'da üst s?n?ft?. Bulunduklar? üst s?n?f?n bir i?areti olarak giydikleri beyazlat?lm?? keten giysilere atfen "beyaz etek s?n?f?" olarak bilinirlerdi. üst s?n?f, sosyal statülerini sanat ve edebiyatta a??k?a ortaya koyard?. Onlar?n bir alt s?n?f?, kendi alanlar?nda g?rdükleri e?itimle uzmanla?m?? rahipler, hekimler ve yap? ustalar?yd?. Antik M?s?r'da k?lelik vard? ancak, yayg?nl??? ve k?le eme?inin kullan?m tarz? ?ok net olarak bilinmemektedir.

Antik M?s?rl?lar, tüm s?n?flardan insanlar? (kad?n ve erkek), esasen hukuk ?nünde e?it olarak k?lelerden ayr? tuttu. Tüm M?s?rl?lar?n, hatta en alt tabakadan k?ylülerin dahi, yap?lan bir haks?zl???n düzeltilmesi i?in vezire ve onun mahkemesine dilek?e verme hakk? vard?. Her kad?n ve erke?in kendi mallar?n? satmaya, mal edinmeye, s?zle?me yapmaya, evlenmeye ve bo?anmaya, miras??l??a ve mahkemelerdeki hukuki itilaflar? takip etmeye hakk? vard?. Evli ?iftler, ortakla?a mal sahibi olabilir ve bo?anma durumunda ?nceden yap?lm?? olan evlilik s?zle?mesiyle haklar?n? koruyabilirdi. B?ylece evlili?in sona ermesi durumunda erke?in, e?ine ve ?ocuklar?na kar?? olan mali yükümlülükleri düzenlenebilmekteydi. Antik Yunan, Roma, hatta dünya yüzündeki daha geli?kin uygarl?klarla kar??la?t?r?ld???nda Antik M?s?r'da kad?nlar, daha geni? ba?ar? f?rsatlar?na ve daha geni? ki?isel karar ve tercih alan?na sahiptiler. Bir yanda, Hatshepsut ve Kleopatra gibi kad?nlar firavun dahi olurken di?er yanda yine bir kad?n, Amon kültünün en yüksek mevkiine ??kabilmi?tir. Bu ?zgürlüklere kar??n Antik M?s?r'da kad?nlar y?netimde resmi olarak bir rol oynamad?, tap?naklarda da ikincil düzeydeydiler ve herhangi bir kad?n?n, herhangi bir erkek derecesinde e?itim almas? ola?an bir durum de?ildi.

Hukuk sistemi

Hukuk sisteminin ba?? resmi olarak firavundu. Firavun, yasama i?lemlerinden (yasa ??karma), adalet da??tmaktan, hukuku ve düzeni korumaktan sorumluydu. Firavun bir bak?ma do?ruluk ve adalet tanr??as? Ma'at'?n yeryüzündeki temsiliydi. Antik M?s?r'dan elimize ula?an yasal düzenlemeler yoksa da, mahkeme kay?tlar? M?s?r yasal düzeninin, do?ru ve yanl??a ili?kin sa?duyuya dayand???n? g?stermektedir. Bu sa?duyu, konuyu karma??k yasal düzenlemelere uydurmak yerine uzla?maya varmaya, anla?mazl?klar? ??zmeye y?nelmi?tir. Yeni Krall?k d?neminde, Kenbet olarak adland?r?lan yerel ya?l?lar meclisleri, mahkemelerde ufak ?eki?meleri ve kü?ük davalar? ??zümlemekle g?revliydiler. Daha büyük davalar ise, ?rne?in cinayet, büyük emlak i?lemleriyle ilgili uyu?mazl?klar ve mezar soygunculu?u gibi, Büyük Kenbet olarak adland?r?lan, vezir ya da firavunun ba?kanl?k etti?i mahkemede g?rülürdü. Daval? ve davac? kendilerini savunabilirlerdi ve ger?e?i s?yleyecekleri üzerine bir dini yemin etmeleri gerekirdi. Baz? davalarda devlet, davac? ve yarg?? rollerini birlikte üstlenir ve i?kence / dayak ile su?ludan bir itiraf ya da su? ortaklar?n?n ad?n?n al?nmas? yoluna gidilebilirdi. Dava ?nemli ya da ?nemsiz de olsa mahkeme katipleri, su?lamalar?, tan?kl?klar? ve mahkeme karar?n?, gelecekteki davalara dayanak olmak üzere kayda ge?irirlerdi.

Kü?ük su?lara verilen ceza, su?un a??rl???na g?re para cezas?, dayak, burun ya da kulak vb. kesme ve sürgün olabilirdi. Cinayet ve mezar soygunculu?u gibi ciddi su?lar, ba??n kesilmesi, suda bo?ma ya da kaz??a oturtma suretiyle idamla cezaland?r?l?rd?. Cezaland?rma, su?lunun ailesini de kapsayabilirdi. Hukuk sisteminde, hem sulh hem de a??r ceza davalar?nda adalet da??tmada kahinlerin büyük rol oynamas?, Yeni Krall?k'la ba?lad?. Kahin, tanr?ya bir konu hakk?nda, cevab? "evet" ya da "hay?r" olabilecek bir soru sorard?. Yarg?lama, bir grup rahibin haz?r bulundu?u bir oturumda, tanr?n?n birini ya da di?erini se?mesi, ileri ya da geri hareket ettirmesi ya da bir papirus ya da ??mlek par?as? üzerine yaz?lm?? yan?tlardan birini i?aret etmesiyle yap?l?rd?.

Tar?m

Uygun co?rafi ko?ullar?n bir araya gelmesi, M?s?r uygarl???n?n ba?ar?s?nda ?nemli bir rol oynam??t?r. Bu co?rafi ko?ullar aras?nda en ?nemlisi Nil nehriydi. Nil, her y?l yenilenen ta?k?nlar?yla b?lgeye verimli topraklar kazand?r?yordu. Bu sayede antik M?s?rl?lar, bol g?da maddesi üretmeyi ba?ard?lar. B?ylece toplum, kültürel etkinliklere, teknolojik ve estetik y?nelimlere daha geni? zaman ve kaynak ay?rabildi. Arazi y?netimi antik M?s?r'da ?nemliydi ?ünkü vergiler, her ki?inin sahip oldu?u arazi ?l?üsüne g?re belirlenirdi.

M?s?r'da tar?m, Nil'in d?ngüsüne ba??ml?yd?. Bunun do?al sonucu olarak da M?s?rl?lar?n?n ü? iklimi vard?, Akhet (ta?k?n), Peret (ekim) ve Shemu (hasat) Ta?k?n mevsimi Haziran'dan Eylül'e kadar sürerdi ve Nil nehri k?y?lar?nda mineralce zengin bir alüvyon tabakas? y???l?rd?. Bu alüvyon, bitki yeti?tirmek i?in son derece uygun bir toprak olu?turmaktad?r. Ta?k?n sular?n gerilemesinden sonra ürünlerin geli?me mevsimi Ekim'den ?ubat'a kadarki d?nemdi. Bu d?nemin hemen ba??nda ?ift?iler tarlalar? sürer ve tohum ekerdi. Devam?nda, ark ve kanallar yard?m?yla tarlalar sulan?rd?. M?s?r, o zaman i?in de kurak bir iklime sahipti ve ?ift?iler bu yüzden tarlalar?n sulanmas?nda Nil'e bel ba?lamak zorundayd?lar. Mart - May?s aylar?nda ?ift?iler orak kullanarak hasat yaparlard?. Daha sonra samanla tohumu ay?rmak i?in bir d?ven kullanarak harman d?vülürdü. Daha sonra kepek ve tah?l ayr?l?r, un ve bira üretmek ya da daha sonra kullanmak üzere depolan?rd?.

Eski M?s?rl?lar, verimi dü?ük bir tah?l olan emmer, arpa ve baz? di?er tah?llar? yeti?tirirlerdi. Bu tah?llar, iki temel g?da maddesi olan ekmek ve bira yap?m?nda kullan?l?rd?. Yeti?tirilmeye ba?lan?lmadan ?nce a??k araziden k?klenen keten, elyaf olarak kullan?ld?. Bu lifler iplik olarak bükülür, giysi ya da di?er kullan?mlar i?in dokunurdu. Nil k?y?lar?nda yeti?en Papirus ise bir tür ka??t yap?m?nda kullan?l?rd?. Sebze ve meyve, haz?rlanan bah?elerde, civar yerle?imlerde, k?smen yüksek arazide yeti?tirildi ve insan gücüyle suland?. Eski M?s?r'da yeti?tirilen sebzeler p?rasa, sar?msak, kavun, karpuz, bakliyat, marul, kabak ve bunlar?n yan? s?ra ?arap yap?m?nda kullan?lan üzümdü.

Hayvan yeti?tiricili?i

Eski M?s?rl?lar, insanlarla hayvanlar aras?ndaki ili?kilerdeki dengenin, evrensel düzenin ana unsurlar?ndan biri oldu?una inan?yorlard?. Di?er deyi?le, insanlar?n, hayvanlar?n ve bitkilerin, tek bir var olu?un unsurlar? oldu?u kabul ediliyordu. Bu nedenle, evcil ya da vah?i tüm hayvanlar, tinsel ya?am?n ?nemli bir hareket noktas?yd?. Büyükba? hayvanlar en ?nemli ?iftlik hayvan?yd?. Y?netim, düzenli nüfus say?mlar?nda ?iftlik hayvanlar?ndan vergi toplad?. Arazinin ve tap?na??n ?nemi ve sahip olunan sürülerin büyüklü?ü, sayg?nl???n ?l?üsü say?l?yordu. Eski M?s?r'da büyükba? hayvanlar?n? yan? s?ra koyun, ke?i ve domuz da beslenmi?tir. ?rdek, kaz ve güvercin gibi kümes hayvanlar? a?larla yakaland? ve ?iftliklerde yeti?tirildi. Bu tür hayvanlar, hamur yutmaya zorlanarak iyice semirtilirdi. Ayr?ca Nil, bal?k y?nünden zengin bir kaynak say?l?rd?. Ar?lar da, balmumu ve bal elde etmek i?in en az?ndan Eski Krall?k'tan itibaren yeti?tiriliyordu.

Eski M?s?r'da yük hayvan? olarak e?ekler ve ?küz kullan?ld?. Bu hayvanlar ayn? zamanda topra??n sürülmesi ve ekim i?lerinde de kullan?l?yordu. Ayr?ca, besili bir ?küzün kesilmesi, kurban t?renlerinin ana temas?n? olu?turuyordu. At, ?kinci Ara D?nem'de Hiksos'lar taraf?ndan M?s?r'a getirildi. Deve de Yeni Krall?k'tan itibaren biliniyor oldu?u halde, bir yük hayvan? olarak deveden yararlan?lmas? Ge? D?nem'e kadar yayg?nla?mad?. Fillerin de Ge? D?nem'de k?sa bir d?nem kullan?ld???n? g?steren bulgular vard?r fakat otlaklar?n? filler i?in yetersiz olmas? nedeniyle bu hayvan?n yeti?tirilmesinden vazge?ildi. K?pek, kedi ve maymun gibi ev hayvanlar? s?radan evlerde beslenirken, Afrika'n?n i?lerinden getirilen yabanc? ?rk k?pekler ve aslan, kraliyet ailesine ayr?l?rd?. Heradot M?s?rl?lar?n, hayvanlar?n? kendi evlerinde tutan biricik toplum oldu?unu g?zlemlemi?tir. Hanedanl?k ?ncesi ve Ge? D?nemler boyunca hayvan ?ekilli tanr?lara inan?, olduk?a yayg?nd?. ?rne?in kedi tanr??a Basted ve ibis tanr? Thoth. Bu hayvanlar, ?iftliklerde kurban t?renleri i?in ?ok say?da yeti?tirilirdi.

Do?al kaynaklar

B?lge, yap? ya da dekoratif ama?la kullan?labilecek ta??n yan? s?ra bak?r ve kur?un cevheri, alt?n ve yar? de?erli ta?lar y?nünden zengindi. Bu do?al kaynaklar eski M?s?rl?lara an?tlar in?a etme, heykelt?ra?l?k, ara?lar yapma ve mücevhercilik konular?nda ?al??ma olana?? sa?lad?. Mumyac?lar Natron Vadisi'nden gelen natron tuzunu kullan?rlard?. Ayn? yerden s?va yapmakta kullan?lan al?? da gelmekteydi. Maden cevheri i?eren kaya olu?umlar? uzakta bulunmakta idi. Bu tür b?lgeler daha ?ok do?u ??lü ve Sina'daki a??r? kurak vadilerdi ve bulunduklar? yerden ??kar?l?p getirilmeleri, devletin y?netebilece?i büyük ?apl? düzenlemeleri gerektiriyordu. Nubya'da zengin alt?n madenleri vard? ve bilinen ilk harita, bu alt?n madenlerinden birinin haritas?d?r. Hammamat Vadisi'nde dikkate de?er granit, sert bir tür kumta?? ve alt?n kaynaklar? vard?. ?akmakta??, Nil vadisinde ilk ??kar?lan ve alet yap?m?nda ilk kullan?lan malzemeydi. Nil vadisinde yerle?imler oldu?unun ilk delilleri, ?akmak ta??ndan yap?lma el baltalar?d?r. ?akmakta?? par?alar? dikkatlice inceltildi ve orta sertlikte ok ba?lar?, kesici yüzeyler elde edildi. Daha sonralar? bu aletlerin yap?m?nda bak?r kullan?ld?.

M?s?rl?lar, Gebel Rosas'taki kur?un cevherinden elde ettikleri kur?unla ?akül, olta kur?unu ve kü?ük heykelcikler yapt?lar. Bak?r, eski M?s?r'da alet yap?m?nda kullan?lan en ?nemli madendi. Sina'daki maden ocaklar?nda malahitin f?r?nlarda ergitilmesiyle elde ediliyordu. ???iler, alüvyon birikintilerdeki ??keltilerde kül?e alt?n toplad?lar ya da daha faza i?gücü kullan?larak alt?n i?eren par?alar ??ütüldü, y?kand? ve alt?n elde edildi. Ge? D?nem'de yukar? M?s?r'da demir yataklar? bulundu ve i?letildi. Yüksek kalitede yap? ta?lar? M?s?r'da bolca vard?. M?s?rl?lar, Nil vadisi boyunca kire?ta?? ocaklar? i?lettiler, graniti Aswan'dan, bazalt? ve kumta??n? do?u ??lü vadilerinden getirdiler. Dekoratif ama?l? kullan?lacak ta?lardan porphyry, alabaster ve benekli carnelian yataklar? do?u ??lünde bulunuyordu ve 1. Hanedanl?k D?nemi'nden beri getiriliyordu. Yunan ve Roma D?nemi boyunca M?s?rl? madenciler, Sikait Vadisi'ndeki zümrüt ve el Hudi Vadisi'ndeki ametist yataklar?nda ?al??t?lar.

Ticaret

Eski M?s?rl?lar ender olarak kom?ular?yla ticari ili?kilere girdiler, yabanc? mallar M?s?r'da pek bulunmazd?. Hanedanl?k ?ncesi D?nem'de Nubya ile, alt?n ve tütsü sa?lamak i?in ticari ili?kiler geli?tirmi?lerdi. Ayr?ca Filistin'le de ticaret yap?ld???, 1. Hanedanl?k D?nemi firavunlar?n?n mezarlar?nda bulunan Filistin tarz? ya? testilerinden anla??lmaktad?r. 1. Hanedanl?k D?nemi'nden k?sa süre ?nce güney Kenan (b?lge)'da bir M?s?r kolonisi kurulmu?tu. Narmer, Kenan'da M?s?r ??mlekleri ürettirerek M?s?r'a getirtti. 2. Hanedanl?k D?nemi sonlar?nda, M?s?r'da bulunmayan kaliteli kerestenin ?nemli bir kayna?? olan Biblos'la ticari ili?ki kurdu. D?rdüncü Hanedanl?k d?neminde alt?n, kokulu re?ine, abanoz, fildi?i ve vah?i hayvan (maymun ve babun gibi) sa?lamak i?in de Punt'la ticaret kuruldu. M?s?r Anadolu ile ticarete ?nem vermi?ti. Anadolu, ?nemli miktarda kalay?n yan? s?ra bak?r da sa?l?yordu. Her iki metal, bronz üretimi i?in gerekliydi. Afganistan'?n uzak kesimleriyle de mavi ta? lapis lazuli i?in ticaret yapmaktayd?. Ayr?ca Akdeniz ticaretine de kat?ld?lar. ?zellikle Antik Yunanistan ve Girit Uygarl??? ile di?er mallar?n yan? s?ra zeytinya?? sa?lamak i?in ticaret yap?ld?. Bu hammaddeler ve lüks mallar kar??l???nda M?s?r esas olarak tah?l, alt?n, keten, papirüs ve mamul ürünlerden cam ve ta? e?yalar ihra? etmi?tir.

Dil

Tarihi geli?im

M?s?r dili, Afro-Asya dilleri i?inde yer alan berberi diller ile Sami dil ailesine dahil bir dildir. M? 3.200'lü y?llardan Orta ?a?'a kadar yaz?y? kullanan M?s?r dili, yaz?y? en uzun süre kullanan ikinci dildir (Sümerce'den sonra). Ayr?ca ?ok daha uzun bir süre konu?ma dili olarak kullan?lm??t?r. Antik M?s?r dilinin ?a?lar?, Arkaik M?s?r dili, Eski M?s?r dili, Klasik M?s?r dili, Ge? M?s?r dili, halk dili ve K?pti dilidir. M?s?r yaz?s?, Koptik ?ncesinde leh?e farkl?l??? g?stermez fakat muhtemelen Memphis ve daha sonra da Teb ?evresinde konu?ulan leh?elerdir.

Yaz?

Hiyerogliflerin ??zülmesinde ?nemli bir role sahip Rosetta Ta??, British Museum

M?s?rl?lara ait ilk yaz? ?rneklerine M? 3.200 dolaylar?ndan ba?layarak Hanedan ?ncesi D?nemi mezarl?klar?n?n üzerinde rastlan?r. Bu durum bize yaz?n?n M?s?r'da ?lü kültüyle ili?kili olarak geli?ti?ini g?sterir. M?s?r yaz?s? sembollerden olu?uyordu. Bu semboller bazen bir heceyi, bir kelimeyi hatta bir cümleyi bile ifade edebiliyordu. Bu nedenle M?s?r yaz?s?nda sembollerin say?s? 700 civar?ndad?r. ?iir ve düz yaz? halinde din, hukuk, hikaye, efsane gibi pek ?ok edebi eser yaz?lm??t?r. Yaz?n?n günlük kullan?mlar?nda, hieratik denilen daha h?zl? ve daha kolay yazmay? sa?layan bir alfabe kullan?ld?. Hiyeroglif normal olarak sa?dan sola yaz?lmakla birlikte sütunlar ya da sat?rlar halinde yaz?labilirken hieratik, daima sa?dan sola, genellikle de yatay olarak yaz?ld?. Yaz? malzemesi olarak ta?, tahta, deri ve papirüs kullan?lm??t?r. Papirüs bitkisi, Nil k?y?s?ndaki batakl?klarda ?ok?a yeti?en bir bitkiydi.

MS 1. yüzy?ldan itibaren Koptik alfabeyle Demotik yaz? da kullan?lmaya ba?land?. Koptik alfabe, M?s?r'da Hristiyanl???n yay?lmas? s?ras?nda, alt? demotik simgenin eklenmesiyle de?i?tirilmi? olan Grek alfabesidir. Her ne kadar resmi hiyeroglif, MS 4. yüzy?la kadar t?rensel olarak kullan?ld?ysa da az say?da rahibin okuyabildi?i bir yaz?yd?. Geleneksel dini kurumlar da??t?l?nca hiyeroglif yaz? bilgisi, büyük ?l?üde kayboldu. Gerek Bizans'ta, Eski M?s?r yaz?n?ndan baz? iyi bilinen par?alar? hiyeroglifleri ??zme giri?imleri olmu?tu fakat ancak 1822 y?l?nda Rosetta Ta??'n?n bulunu?u ard?ndan, Thomas Young ile Jean-Fran?ois Champollion taraf?ndan ??zülmü?tür.

Edebiyat

Ayr?ca bak?n?z Eski M?s?r edebiyat?

Yaz?, ba?larda kraliyet mezarlar?nda, elipstik bir etiket i?ine al?nan kral adlar?nda g?rüldü. Daha sonra devlet kurumlar?, kütüphaneler (Kitap Evi denirdi) ve g?zlemevleri olu?tu. Eski M?s?r yaz?n?ndan baz? iyi bilinen par?alar, Piramit metinleri ve Koffin yaz?t?, klasik M?s?r dilinde yaz?ld? ve M? 1.300 dolaylar?na kadar bir yaz? dili olmaya devam etti. Ge? M?s?r dili Yeni Krall?k'tan itibaren konu?uldu ve Demotik ve K?ptice metinler olarak Ramses D?nemi (19. ve 20. hanedanl?k) belgelerinde, a?k ?iirlerinde, ?ykülerde kullan?ld?. Bu d?nem boyunca yaz? gelene?i, an?t mezarlardaki ?zge?mi?lerde geli?me g?sterdi. Sebayt olarak bilinen tarz, ünlü soylular?n ders ve ??ütlerini iletmek i?in geli?tirildi. Ipuwer papirüsü olarak bilinen, do?al felaketleri ve sosyal ?alkant?lar? anlatan a??t, M?s?r yaz?n? konusunda en ünlü ?rnektir.

Orta M?s?r dilinde yaz?lan Sinuhe'nin hikayesi, M?s?r yaz?n?n?n en klasik yap?t? say?l?r. Ayn? d?nemde yaz?lan Westcar Papirüsü de, rahipler taraf?ndan ger?ekle?tirilen bir dizi mucizenin ?yküsünü, o?ullar?n?n a?z?ndan Khufu'ya anlat?r. Amenemope Y?nergesi, Yak?n Do?u edebiyat?n?n ba?yap?t? say?l?r. Yeni Krall?k'?n sonuna do?ru, argo dil daha s?k olarak, Wenamun'un ?yküsü gibi popüler par?alar? eski hikayelerde, Lübnan'dan sedir a?ac? almak i?in yolculuk ederken soyulan ve M?s?r'a d?nmek i?in u?ra?an bir soylunun ba??ndan ge?enleri anlat?r. M? 700'lerden itibaren ?ykülerin, y?nergelerin yan? s?ra ki?isel ve i? ya?am?yla ilgili belgeler, demotik alfabeyle yaz?ld?. Yunan ve Roma etkilerinin sürdü?ü d?nemlerde yaz?lan bir?ok ?ykü, ülkenin II. Ramses gibi büyük bir firavun taraf?ndan y?netildi?i ba??ms?z M?s?r'?n günlerinden kalmad?r.

Sanat

M?s?r Uygarl???'ndaki heykelt?ra?lar?n ve ressamlar?n bir?ok eseri günümüze kadar ula?m??t?r. Ancak sanat??lar?n adlar? bilinmemektedir. Bu eserler daha ?ok Orta ve Yeni Krall?k D?nemi'nden kalmad?r. Maden, ta?, tahta, fildi?i gibi malzemeleri kullanm??lard?r. Heykelt?ra?l?k alan?nda firavun büstleri ?zellikle ilgi ?ekicidir. Heykelt?ra?lar ve ressamlar devletin deste?ini alm??lard?r.

Krali?e Nefertiti'nin büstü

Eski M?s?rl?lar i?levsel ama?lara hizmet eden bir sanat ürettiler. Sanat??lar 3.500 y?ldan fazla, Eski Krall?k d?nemi i?inde geli?tirilen sanatsal formlara ve ikonografiye ba?l? kald?lar. ?te yandan, dikkatlice ve kat? bir tarzda belirlenmi? ilkeler, d?? etkilere ve i? de?i?imlere diren? g?sterdi. Bu sanatsal standartlar - basit ?izgiler, bi?imler bile?ik renkli düz alanlar, ?ekillerin keskin izdü?ümü ile mekansal derinli?in olmamas?- düzenleme i?inde bir denge ve düzen duygusu yaratt?. ?ekiller ve metinler, mezarlarda ve tap?nak duvarlar?nda, tabut, dikilita? ve hatta heykellerde yan yana birlikte ?rüldü. ?rne?in Narmer Paleti'nde, ayn? zamanda hiyeroglif olarak da okunabilecek ?ekiller yer almaktad?r. Kat? kurallar nedeniyle son derece stilize ve sembolik anlat?m? se?en antik M?s?r sanat?, kesin ve a??k olarak politik ve dinsel ama?lara hizmet etti.

M?s?rl? sanat??lar, heykeller ve zarif kabartmalar oymakta ta? kulland?lar fakat ucuz ve i?lenmesi kolay bir alternatif malzeme olarak tahtay? da kulland?lar. Boyalar, demir cevheri (k?rm?z? ve sar? a?? boyas?), bak?r cevheri (mavi ve ye?il), is ya da mangal k?mürü (siyah) ve kire?ta?? (beyaz) gibi minerallerden elde edildi. Boyalar, ba?lay?c? madde olarak arap re?inesi ile kar??t?r?labiliyor ve kal?plarda presleniyordu. Daha sonra, kullan?ld???nda suyla nemlendiriliyordu. Firavunlar, sava?lardaki zaferleri, kraliyet kararnamelerini ve dini sahneleri ?lümsüzle?tirmek i?in kabartmalar yapt?rd?lar. S?radan yurtta?lar?n kendi cenaze t?renleri i?in, u?abti ad? verilen kü?ük heykelcikler ve M?s?r ?lüler kitab? gibi e?yalar edinme olanaklar? vard?. Bu tür par?alar?n ?bür dünyada onlar? koruyaca??na inan?l?yordu. Orta Krall?k d?nemi boyunca tahta ya da kilden yap?lan ve günlük ya?am? sergileyen modellerin mezarlara konulmas? adet olageldi. ?nsanlar ?bür dünyada sahip olmay? hayal ettikleri ?eylere ili?kin bu tür imgelerin mezarlar?na konulmas?n? istiyorlard?. ?rne?in i??iler, evler, tekneler ve hatta asker? birlikler gibi. Tüm bunlar, antik M?s?rl?n?n ?teki dünya ya?am?na ili?kin ideal sayd??? bir "ya?am"? temsil ediyordu.

Eski M?s?r sanat?n?n homojen yap?s?na kar??n, belirli zaman ve y?relere ili?kin tarzlar, de?i?ik kültürel ya da siyasi tutumlar? da yans?t?yordu. ?rne?in Hiksos i?galinin ard?ndan gelen ?kinci Ara D?nem'e ili?kin, Girit Uygarl??? tarz? freskler Avaris'te bulunmu?tur. Siyasal odakl? de?i?imlerin en ?arp?c? ?rne?i, Amarna d?nemine tarihlenen sanatsal bi?imlerde g?rülmektedir. Bu d?nemin sanat?nda bi?imler ve tarzlar, Akhenaton'un devrimci dinsel g?rü?lerine uydurularak temelden de?i?tirilmi?ti. Amarna sanat? olarak bilinen bu sanatsal tarz, Akhenaton'un ?lümünden hemen sonra h?zla silindi ve yerini geleneksel sanat tarz? ald?.

Bilim

M?s?r Uygarl???'n?n sahip oldu?u pek ?ok güzellik bilimle ?ekillenmi?tir. G?kyüzünü izlemi?ler ve b?ylece y?n tayini, mevsim bilgileri, zaman ge?i?ini hesaplama gibi konularda bilgi sahibi olmu?lard?r. Bugün kulland???m?z Güne?'e dayal? takvimi yapm??lard?r. 365 günün 12 aya b?lünmesiyle olu?an 5 günlük fark? da bayram günleri olarak kutlam??lard?r.

Sel sular?n? kontrol etme ve sulama sistemleri olu?turarak matematik ve geometri bilgilerini ilerletmi?ler ve piramitlerin in?as? neticesiyle ilk defa Pi say?s?n?n tam de?erini bilen bir formül bulmu?lard?r.

Mumyalama tekni?i sayesinde M?s?rl?larda t?p bilimi ?ok geli?mi?ti. Ayr?ca piramitlerin in?as? s?ras?nda ya?anan kazalar da bu bilimin geli?imine katk? sa?lam??t?r.

M?s?rl?lar müzik bilgisine de sahiptiler. Yedi sesli notay? icat etmeseler de onu kullanmas?n? biliyorlard?. Bunu bize kadar ula?an kabartma resimlerde g?rüyoruz.

Teknolojide, t?pta ve matematikte antik M?s?r, üretkenlik ve ?ok y?nlülük a??s?ndan g?rece yüksek bir standart sa?lam??t?. M?s?rl?lar, kendi alfabelerini ve ondal?k sistemlerini olu?turdular.

Fayans ve cam

Yeni Krall?k d?nemi cam objeler

Eski Krall?k'tan bile ?nce eski M?s?rl?lar fayans olarak bilinen bir cam malzeme geli?tirmi?lerdi. Fayans?, yar? de?erli bir ta? olarak kabul ediyorlard?. Kil olmayan seramik olarak fayans, silisyum dioksit, az miktarda kalsiyum oksit ve sodadan (sodyum oksit) yap?l?r ve renklendirici olarak bak?r kullan?l?r. Bu malzeme tespih tanesi, ?ini, heykelcikler ve di?er kü?ük e?yalar?n yap?m?nda kullan?ld?. Bu malzeme tespih tanesi, ?ini, heykelcikler ve di?er kü?ük e?yalar?n yap?m?nda kullan?ld?. Fayans üretmek i?in ?e?itli y?ntemler kullan?labilir fakat tipik üretim tekni?i, kilden bir kal?p üzerine s?vanan toz malzeme daha sonra f?r?nlanmas?d?r. M?s?rl?lar, bu tür i?lerde kulland?klar? "M?s?r mavisi" olarak bilinen bir boya maddesi ürettiler. Eski M?s?rl?lar büyük bir beceriyle camdan ?ok ?e?itli e?yalar üretebildiler fakat i?lemin tüm üretim süresi boyunca ba??ms?z olarak yürütülüp yürütülmedi?i ?ok net de?ildir. Ham cam? kendilerinin üretip üretmedi?i de bilinmiyor. Kül?e halinde d??ar?dan getirmi?, i?lemi? de olabilecekleri dü?ünülüyor. Oysa cam e?yalar yapma konusunda teknik ustal?klar? oldu?u gibi, tamamlanm?? cam?n rengini belirlemek i?in eklenecek mineraller konusuna da yabanc? de?illerdi. Sar?, k?rm?z?, ye?il, mavi, pembe ve beyaz renkleri elde edebiliyorlard? ve cam?, ?effaf ya da opak (buzlu cam) olarak yapabiliyorlard?.

T?p

Sünnet uygulamas?

Antik M?s?rl?lar?n üzerinde ?al??t?klar? t?bbi sorunlar, do?rudan do?ruya ?evreden kaynaklanan t?bbi sorunlard?. Nüfusun büyük k?sm?n?n Nil'e yak?n ya??yor olmas?, karaci?er ve ba??rsak y?k?m?na yol a?an s?tma ve ?istozomiyaz gibi riskler getirmi?ti. Timsah ve hipopotam gibi sald?rgan olabilen yaban hayvanlar?n?n varl??? da genel bir tehdit olu?turuyordu. ?nsanlar?n ya?am boyu a??r i?lerde ?al??mas? eklem ve omurga üzerinde a??r bask? ve sonu?ta travmatik yaralanmalar yaratmaktayd?. Ayr?ca sava?lar da nüfus üzerinde ?nemli bir bask? yaratt?. Kullan?lan undaki kum ve ta? gibi kü?ük fakat sert par?ac?klar di?leri a??nd?rd? ve apselere kar?? savunmas?z k?ld?. Bununla birlikte ?ürük, ender g?rülmektedir.

Varl?kl? kesim, ?eker y?nünden zengin besinler tüketmekteydi ve bu durum di?eti hastal?klar?na neden oluyordu. Mezar duvarlar?ndaki resimlerde vücut yap?lar?n?n düzgün g?sterilmesine kar??n, varl?k s?n?flar?n mezarlar?nda kilolu ?ocuk mumyalar?n?n fazlal???, a??r? beslenmenin yayg?n oldu?unu g?stermektedir. Yeti?kin ya?am beklentisi erkekler i?in 35, kad?nlar i?in 30'du. Ancak yeti?kinli?e ula?mak gü?tü, nüfusun ü?te biri ?ocuk ya?larda ?lüyordu.

Antik M?s?r hekimleri iyile?tirme becerileriyle antik Yak?n Do?u'da ünlendiler. Bu hekimler i?inde en ünlüsü ?mhotep'tir. Herodot, M?s?r t?bb?n?n ?nemli ?l?üde uzmanla?m?? oldu?unu belirtmektedir. Baz? hekimler sadece ba? ya da mide üzerinde ?al???rken, g?z doktorlar? ve di??iler vard?. T?p e?itimi veren kurumlar da olu?turulmu?tu. ?rne?in "Per Ankh" ya da "Ya?am Evi" bunlara ?rnektir. ?zellikle Per-Bast ya da Bubastis olarak bilinen yerle?imde Yeni Krall?k d?neminde, Abidos ve Sais'te Ge? D?nemde bu tür kurumlar olu?turulmu?tu. Kaz?larda bulunan t?bbi bir belge, M?s?rl? hekimlerin geli?tirdikleri anatomi, hastal?klar ve pratik tedavi hakk?ndaki deneysel bilgileri g?stermektedir.

Yaralar, enfeksiyonu ?nlemek i?in bal emdirilmi? bezle, ?i? etle, keten sarg? bezleri, a?lar, petlerle sar?ld? ve tedavi edildi. A?r?lar? gidermek i?in afyon ve güzelavrat otu kullan?ld?. Yan?k tedavisiyle ilgili bulunan en eski kay?tlarda, yan?k b?lgeye erkek bebek sahibi annelerden al?nan anne sütü uyguland??? yer almaktad?r. Tanr??a ?sis i?in dua edilir ve küflü ekmek, bal ve g?zta?? yan?klarda meydana gelecek enfeksiyonlardan korunmak i?in kullan?l?rd?. Sar?msak ve so?an, sa?l?k i?in kullan?ld? ve ast?ml? hastalar? rahatlataca?? kabul edildi. M?s?rl? cerrahlar yaralar? diktiler, k?r?k kemik u?lar?n? hizalad?lar ve hastal?kl? kol ve bacaklar? kestiler fakat baz? hastal?klar onlar i?in de fazlas?yla ciddi idi. Yapabilecekleri tek ?eyin, hastay? ?lene kadar rahat ettirmek oldu?unu kabul ettiler.

Gemi yap?m?

Bir gemi modeli, Giza

Eski M?s?rl?lar, M? 3.000 y?llar?ndan itibaren bir gemi g?vdesinin i?ine kalaslar?n nas?l yerle?tirilece?ini biliyorlard?. Amerikan Arkeoloji Enstitüsü raporunda, Abidos'ta yap?lan kaz?larda en eskilerinin henüz kaz?l?p ??kar?lmad??? 14 gemi kal?nt?s?n?n bulundu?unu, ??kar?lan geminin tahta plakalar?n bir araya getirilerek adeta "dikilmesi" suretiyle in?a edilmi? oldu?u bildirilmektedir. Kalaslar? birbirine ba?lamak i?in ?rülmü? kay??lar, ba?lant? yerlerini yal?tmak i?in kam?? ya da kuru otlar kullan?ld???, New York üniversite'nden M?s?r bilimci David O'connor taraf?ndan bulundu. Gemi, firavun Khasekhmwy'nin ki?isel mezar? yak?nlar?nda, bir bütün halinde g?mülü bulundu?u i?in tümünün O'na ait oldu?u dü?ünüldü fakat bu gemilerden biri, M? 3.000'li y?llara tarihlenmektedir ve gemilerle ili?kili ?anak ??mlekler daha eski tarihleri g?stermektedir. M? 3.000'li y?llarda yap?lm?? oldu?u dü?ünülen tekne, yakla??k 23 metre uzunlu?undad?r ve art?k daha eski bir firavuna ait oldu?u dü?ünülmektedir. Profes?r O'Connor'a g?re, 5 bin y?ll?k olan bu teknenin, firavun Hor-Aha'ya ait olmas? bile mümkündür.

Ayr?ca eski M?s?rl?lar ah?ap ?ivilerle kalaslar? birbirine nas?l tutturacaklar?n? biliyorlard?. Ba?lant? yerlerini kalafatlamak i?in de re?ine kulland?lar. Keops gemisi, 43,6 metre uzunlu?unda bir gemiydi. M? 2.500 dolaylar?nda D?rdüncü Hanedanl?k d?neminin Keops Piramidi'nin alt?nda bulundu. Tüm par?alar?yla sa?lam kalan bir ?rnektir ve muhtemelen güne? tanr?s? sembolünü ifade etmektedir. Eski M?s?rl?lar ayr?ca par?alar?, ge?me par?alar halinde yapmay? da biliyorlard?. Eski M?s?rl?lar?n gemi in?as? konusundaki bu teknik geli?mi?lik düzeyleri, yine de ?ok büyük tekneler yapmak i?in yeterli de?ildi. Yapt?klar? tekneler, Nil'de kolayca seyir yapabiliyordu fakat hem iyi denizci olarak biliniyor de?illerdi hem de, Akdeniz ve K?z?l Deniz'de denizcilik faaliyetlerinde bulunmuyorlard?.

Matematik

Ana madde: Antik M?s?r matemati?i

Matematik hesaplamalarla ilgili bulunmu? en eski kan?tlar, Hanedanl?k ?ncesi d?nemin Naqada evresine aittir ve tam olarak geli?mi? bir say? sistemini g?stermektedir. E?itimli bir M?s?rl? i?in matemati?in ?nemini, Eski Krall?k d?neminden bir roman-mektup a??k?a g?stermektedir. Bu belgede, yazar muhatab?na bir bilgi yar??mas?nda kendisiyle yar??mas? ?neriliyor. Yar??man?n konusu, toprak, i?gücü ve tah?l konular?ndaki günlük hesaplamalard?r. Rhind Matematik Papirüsü ve Moskova Matematik Papirüsü; Antik M?s?rl?lar?n d?rt i?lemi -toplama, ??karma, ?arpma ve b?lme- ve kesirleri kulland???n?, dikd?rtgen, ü?gen ve dairenin alan?n?, kutular?n, sütunlar?n ve piramitlerin ise hacimlerini hesaplayabildiklerini g?steriyor. Cebir ve geometrinin temel kavramlar?n? anlam??lard? ve basit e?zamanl? denklemleri ??zebiliyorlard?.

Matematiksel g?sterim ondal?kt? ve hiyerogliflere dayan?yordu. Bir milyona kadar 10'un her kuvveti i?in bir hiyeroglif sembolü kullan?lm??t?r. Bunlar?n her biri, yaz?lmak istenen say?n?n gerektirdi?i kadar kez yaz?lm?? olabilir. B?ylelikle 80 ya da 800 rakam?n? yazmak i?in on ya da yüz sembolü sekiz kez yaz?l?rd?. ?ünkü hesaplama y?ntemleri, birden büyük payl? fazla say?da kesirlerin üstesinden gelemiyordu. Eski M?s?rl?lar kesirleri, birka? kesirin toplam? olarak yazmak zorundayd?. ?rne?in iki b?lü ü? kesri, bir b?lü be? ve bir b?lü on be? kesirlerinin toplam? olarak ele al?yorlard?. Bu i?lem, standart de?er tablosu yard?m?yla kolayla?t?r?ld?. Ancak baz? basit kesirler hiyeroglifle yaz?l?rd?. ?ki b?lü ü? kesrinin hiyeroglifle yaz?l??? yanda g?sterilmi?tir.

Hiyeroglif olarak: 2?3

Eski M?s?r matematik?ileri, Pisagor teoremi'nin alt?nda yatan ilkelere ili?kin bir kavray??a sahiptiler. ?rne?in dik a??l? bir ü?gende kenarlar aras?nda 3-4-5 oran?n?n ge?erli oldu?unu biliyorlard?. Dairenin alan?n?, dairenin ?ap?n?n dokuzda bir eksi?ini alarak ve kareden hareketle hesaplayabildiler:

Alan ≈ [(⁸?₉)D]² = (²⁵⁶?₈₁)r² ≈ 3,16r²,

Sonu?, bilinen dairenin alan formülüne (πr²) ?ok yak?n bir de?erdi.

Alt?n oran, piramitlerde de oldu?u gibi bir?ok M?s?r mimari eserinde g?rünmektedir. Ancak bu durum, ahenk ve uyumun sezgisel bir kavran??? ile dü?ümlü ipler kullan?larak yürütülen eski M?s?r uygulamalar?n?n birlikte ortaya ??kard??? fakat hesaplanmam??, ?ng?rülmemi? bir sonu? da olabilir.

Papirüs

Papirüs, M?s?r'da Nil Deltas?’nda yeti?en Cyperus papyrus adl? su bitkisinin g?vdesinden yap?lan bir tür ka??tt?r. Bilinen en eski yaz? papirüsü M.?.2900 Y?l?ndan kalmad?r, üst düzey bir memur olan Hemeka'n?n mezar?ndan ??kt?. Ayr?ca papirüs, Antik M?s?r'da bilimin geli?imine katk? sa?lad? ve t?bbi papirüslerin yaz?m? ile günümüz modern t?bb?na katk?lar? oldu.

Din

Ayr?ca bak?n?z: Antik M?s?r tanr?lar?

Tanr?sal ve ahirete ili?kin inan?lar, ba?lang?c?ndan beri antik M?s?r Uygarl???'nda desteklendi. Bu inan?lar, firavunlar?n otoritesinin tanr?sal oldu?unu, tanr?sal düzene dayand???n? anlatmaktayd?.

M?s?rl?lar ?ok tanr?l? bir dine sahiptiler. M?s?r panteonu, do?aüstü gü?leri olan ve yard?m ya da koruma i?in yakar?lan tanr?lardan olu?turuluyordu. Ancak tanr?lar her zaman yard?msever olarak g?rülüyor de?ildi. M?s?rl?lar, tanr?lar?n doyurulmas? i?in onlara bir ?eyler sunmak ve dua etmek gerekti?ine inan?yorlard?. Bu panteonun yap?s?, hiyerar?iye yeni tanr?lar?n eklenmesiyle sürekli olarak de?i?ti fakat rahipler, ger?ekle?en de?i?meleri ve zaman zaman ortaya ??kan tutarl? bir sistemle uyu?mayan mitler ve ?yküleri düzenlemek i?in hi? ?aba harcamad?lar. Dinsel alandaki bu ?e?itli kavram ve anlay??lar bir tutars?zl?k olarak g?rülmedi, daha ?ok, ger?e?in ?e?itli yüzeylerindeki kesitler olarak kabul edildi.

Tanr?lara, firavunlar?n lehine hareket eden din adamlar?n?n y?netiminde ibadet edildi, tap?n?ld?. Tap?naklar?n merkezinde, bir ayr? b?lümde, o tap?nca ait bir yontu vard?. Tap?naklar, bir toplulu?un ya da genel olarak toplumun ibadet yerleri de?ildi. Tap?naklarda ibadet edilmez, sadece belirli bayram ve kutlama günlerinde tanr?n?n yontusu genel ibadet i?in d??ar? ta??n?rd?. Normalde, tanr?yla ileti?im alan? d?? dünyaya kapat?ld? ve sadece tap?nak yetkililerince ula??labilir durumda tutuldu. S?radan yurtta?lar evlerindeki kendilerine ait tanr? yontular?na ibadet edebiliyorlard? ve bir di?er ibadet nesnesi olarak muskalar?n, kaosun gü?lerine kar?? koruma sa?lad???na inan?l?yordu. Yeni Krall?k'tan sonra firavunun manevi bir arac? olarak rolü zay?flad? ve dini gelenekler, do?rudan tanr?lara ibadet y?nüne kayd?. Sonu?ta rahipler, insanlara do?rudan do?ruya tanr?lar?n iradesini bildirecek kahinler sistemini geli?tirdiler.

Eski M?s?rl?lar, her insan?n ruhsal ve fiziksel par?alar ya da boyutlardan olu?tu?una inan?yorlard?. Bedenine ek olarak her ki?inin, g?lgesi (ya da hayaleti), bir ki?ili?i ya da ruhu, bir ya?am gücü ve bir ad? vard?. Dü?ünce ve duygular?n merkezi, beyin de?il, kalp olarak g?rüldü. ?lümden sonra manevi y?nler bedenden serbest kal?r ve bir iradeye sahip olabilirdi fakat bu manevi y?nler, fiziksel dayana?a, kal?nt?ya (deyim yerindeyse bir pozisyona), sürekli bir bar?nak olarak gerek duyard?. ?lünün nihai y?nelimi, ki?ilik ya da ruhun ya?am gücüyle yeniden birle?mesi ve ki?inin bir "mübarek bir ?lü" olmas?d?r. Bunun olmas? i?in ?lünün, bir mahkemede, "ger?e?in tüyü" kadar hafif bir kalbi oldu?unu kan?tlamal?d?r. E?er lay?k g?rülürse, ?lü yeryüzünde ruhsal düzeyde varlolmaya devam edebilir.

Firavunlar? i?in Osiris ayinleri yaparlard?. Osiris, Do?a Tanr??as? ?sis'in kocas?yd?. Onlar, do?an?n do?umunu ve ?lümünü temsil ediyorlard?. Tap?na?? Abidos'ta bulunan Osiris firavunla ?zde?tirilmi?ti. Piramitlerin i? duvarlar?ndaki resimlerde de firavuna Osiris denilmi?tir. M?s?r'?n tanr? ve tanr??alar?n?n her biri bir hayvan?n ad?n? ta??yor ve adlar?n? ta??d?klar? hayvan bi?iminde g?steriliyordu.

Firavun Akhenaton'un M?s?r'da tek tanr?l? din kurma ?abas?

M? 1.350 civar?nda 4. Amenofis tahta ??kt??? ve bir dizi radikal fakat düzensiz reformlara giri?ti?inde, bir bak?ma Yeni Krall?k'?n istikrar? tehdit alt?na girdi. Ad?n? Akhenaton olarak de?i?tirdi ve ?nceki gizemli güne? tanr?s? Aton'u en üstün tanr? olarak lanse etti, di?er tanr? tap?n?lar?n? bast?rd? ve din adamlar?n?n kurumsalla?m?? gücüne sald?rd?. Ba?kenti Akhenaton'a, günümüzdeki Amarna'ya ta??yan Akhenaton, d?? ili?kilere kendini kapad? ve tümüyle yeni din ve sanat tarz?yla ilgilenir oldu. ?lümünden sonra Aton kültü h?zla terk edildi ve sonraki firavunlar Tutankhamun, Ay ve Horemheb, Akhenaton'un yerle?ik dinsel geleneklere ayk?r? tüm izlerini sildiler. Akhenaton'un hükümdarl?k d?nemi, Amarna D?nemi olarak bilinir. 4. Amemofis'in di?er tanr? ve tanr??alar? d??layarak, M?s?r'da tek tanr?l? bir din inanc? yerle?tirmek ?abas?nda oldu?u kabul edilir. Amenofis'e g?re Heliopolis'in ba? tanr?s? olan Aton-Ra (Güne? Tanr?s?) tek bir tanr?yd? ve firavunun da babas?yd?. M?s?r, tek bir firavunun otoritesi alt?nda birle?meden ?nce her krall???n kendi tanr?s? vard?. M?s?r birle?ince, ister istemez ?ok tanr?l? bir din ortaya ??km?? oldu. Akhenaton, tek bir hükümdarl?kta, tek bir tanr?ya (o da, firavunun tanr?s?) dayal? bir inan? sistemi kurmaya ?al??t?.

?lü kültürü, mumyalama

Nil Nehri'nin düzenli ta?k?nl?klar? ve geri ?ekilmesi M?s?r'da ?lü kültürünün do?mas?nda etkili olmu?tur. M?s?rl?lar ekinin kuruduktan sonra tekrar ye?ermesini g?zleyerek bu sürecin insanlar i?in de ge?erli oldu?unu, yani insan?n fiziki ya?am?n?n ?lümden sonra da devam edece?ine inand?lar. Bu ?lümle ya?am aras?ndaki s?n?r onlar?n firavunlar? i?in g?rkemli mezarlar, yani piramitler yapmalar?n? sa?lam??t?r. Firavunlar?n ?bür dünyaya ge?i?ine de ?nem verdikleri i?in onlar? mumyalam??lard?r. Ku?kusuz bunlar? firavunlar?n ?abas?yla, bask?s?yla yapm??lard?r. Ayr?ca kendileri i?in de, olanaklar? elverdi?i ?l?üde g?mütler yapm??lar, mumyalanmalar?n? sa?lam??lard?r. Mumyalaman?n ilk izlerine Hierakonpolis mezarl???nda rastlanm??t?r.

Eski M?s?rl?lar, ?lümden sonra ?lümsüzlü?ün sa?lanmas? i?in gerekli oldu?una inand?klar? ayr?nt?l? ?lü defnetme geleneklerini sürdürdüler. Bu gelenekler, mumyalama ile bedeni koruma, defin t?renlerini yapmak ve topra?a verme ?eklindeydi. B?ylece ?teki dünyada ?lünün, bedenini ve e?yalar?n? kullanaca??na inan?l?yordu. Eski Krall?k ?ncesinde, ??lde maden ocaklar?na g?mülen bedenlerin kurumayla do?al olarak korunmu? kald??? g?rüldü. Antik M?s?r tarihinin ba??ndan sonuna kadar kurak ??l ko?ullar?, yoksul halk?n g?mülmesinde bir nimet olarak g?rülmeye devam etti. ?ünkü, zengin s?n?rlar?n yapt??? gibi ayr?nt?l? ve dolay?s?yla pahal? defin i?lemlerine olanaklar? yoktu. Varl?kl? M?s?rl?lar ?lülerini ta? mezarlarda g?mmeye ba?lad?lar. Sonu?ta insan eliyle mumyalamay? kulland?lar. Bu i?lemlerde i? organlar?n ??kart?lmas? gerekiyor, beden ketenle sar?l?yor ve dikd?rtgen bi?imli ta? lahitle ya da tahta tabutla g?mülüyordu. D?rdüncü Hanedanl?k'tan itibaren baz? i? organlar, ?zel toprak kavanozlarda korundu.

Yeni Krall?k'la itibaren antik M?s?rl?lar mumyalama i?lemlerini yetkinle?tirdiler, bir sanat haline getirdiler. En geli?kin teknikte, i?lemler 70 günü buluyordu. ?? organlar?n yine ??kar?lmas? gerekiyordu. Beyin, burun kanal?ndan ?zel aletlerle ??kar?l?yor ve vücut, natron ad? verilen bir tuz kar???m? i?inde kurutuluyordu. Beden daha sonra ketenle sar?l?yor, koruyucu muska ku?aklar?yla donat?l?yor, insan ?eklinde ve boyanm??, süslenmi? bir tabuta yerle?tiriliyordu. Ge? D?nem mumyalar? da keten ya da papirüs katmanlar?ndan yap?lan ve koruyucu bir macunla kaplanan ?zel malzemelerle defnedildi. Kullan?lan koruma uygulamalar? Ptolemaik ve Roma d?nemlerinde geriledi, süslenen mumyan?n d?? g?rünü?ü daha fazla ?nem kazand?

fakat tüm ?lülerin mezarlar?na, sosyal durumlar? ne olursa olsun bir ?eyler kondu. Yeni Krall?k'la birlikte mezarlara ?lüler Kitab? da b?rak?ld?. Ayr?ca, ?bür dünyada kendilerine hizmet edece?ine inand?klar? kü?ük biblolar olan U?abtiler de konuldu. Daha sonra mezar yak?nlar? taraf?ndan zaman zaman mezara yiyecek g?türülüyor ve ?lü ad?na dualar okunuyordu.

Toplumsal yap?

Yeni Krall?k D?nemi'nde M?s?r'da bürokrasi ayr?cal?kl? bir s?n?f olu?turmu?tu. En ?nemli makamlardan birisi katiplikti. Katipler bir okul sistemi kurmu?lar ve soylular?n e?itimiyle ilgilenmi?lerdir. E?itim ise dil ve hitabet üzerineydi. Di?er gü?lü kesim ise rahiplerdir. Ancak katipler zorunlu askerlikten muaf iken, rahipler de?ildi. Yine de rahiplerin ayr?cal?kl? bir konumu vard?.

Sulu tar?m yapan halk?n kendilerine ait arazileri vard?. ?zel mülk geli?mi?ti ancak bu ki?ilerin zengin ya da gü?lü olmas? zordu ?ünkü tar?m?n kayna?? sulama sistemi Firavunlar?n kontrolündeydi. Ticaret ise rahiplerin elindeydi. Bu nedenle tüccar ve zanaat??lar?n etkinli?i yerel, kü?ük pazarlarla s?n?rl? kald?. Ordunun en büyük askeri kayna?? ise k?ylülerdi. M?s?r'da k?le sistemi vard?;ancak angarya i?lerini ?zgür k?ylüler yapmak zorundayd?. K?leler daha ?ok üst s?n?f? olu?turan ailelerin evinde yer al?yordu.

Erkek egemen bir toplum olan M?s?r'da kad?n?n konumu, erke?e mutlak ba?l?l?k de?ildi. M?s?r yasalar? bo?anmak hakk?n? kad?na da tan?m??t?. ?zellikle ?lü g?mme kültünde kad?nlar?n erkeklerle e?it muamele g?rmesi, kad?n?n toplumdaki yerinin ?nemini g?sterir.

Kültür

Günlük ya?am

Antik M?s?r'?n en eski d?nemlerinde ?ift?iler topra?a ba?l?yd?. Kerpi?ten, gündüzün s?ca??nda g?rece serin kalacak bar?naklar?nda, en yak?n aile üyeleriyle s?n?rland?r?lm?? olarak ya?amaktayd?lar. Her bar?nakta, ekmek pi?irmek i?in kü?ük bir ocak ve tah?l? ??ütmek i?in bir de?irmen ta?? bulunan a??k ?at?l? bir mutfak bulunurdu. Duvarlar beyaz boyal?yd? ve boyal? keten duvar kuma?lar? ile kapl? da olabiliyordu. Taban, has?rla kapl? olurdu ve ev e?yas? olarak tahta tabureler, sedirler ve sehpalar bulunurdu.

Eski M?s?rl?larda temizlik ve g?rünüm, büyük ?nem ta??rd?. ?o?unlukla Nil'de, hayvansal ya? ve kire?ta?? tozundan yap?lan yumu?ak sabun kullan?larak y?kan?l?rd?. Erkekler temiz kalmak i?in tüm bedenlerini t?ra? eder, k?tü kokular? gidermek ve cildi yumu?atmak i?in kokulu merhem ve parfüm kullan?rlard?. Giysiler beyazlat?lm?? basit keten kuma?t?. üst s?n?rlardan hem kad?nlar hem de erkekler peruk takar, mücevher ve kozmetik malzemeler kullan?rlard?. ?ocuklar, ergenlik ?a??na kadar, ?o?u kez 12 ya?, ??plak dola??rlar ve erkek ?ocuklar sünnet edilir ve ba?lar? kaz?n?rd?. Babalar ailenin ge?imini sa?larken anneler ?ocuklar?n bak?m?ndan sorumluydular.

Günlük beslenmenin en ?nemli k?sm? ekmek ve birayd?. Ek olarak so?an, sar?msak gibi sebzeler ve hurma, incir gibi meyveler de yenilirdi. Bal?k, et ve kümes hayvanlar?n?n eti, tuzlanm?? ya da kurutulmu? olarak tutulur, güve?te pi?irilir ya da ?zgarada k?zart?l?rd?. ?mkanlar? olanlar i?in, müzik ve dans aranan e?lencelerdi. ?lk müzik aletleri flüt ve arpt?. Daha sonralar? trompet, obua ve boru benzeri müzik aletleri yayg?nla?t?. Yeni Krall?k d?neminde M?s?rl?lar zil, tef, davul ve Asya'dan getirilen lavta ve lir gibi ?alg?lar? da kulland?lar. Sistrum ad? verilen bir ?alg? ve ??ng?rak da, ?zellikle dini ayinlerde ?nem ta??yordu.

Eski M?s?rl?lar, oyun ve müzik gibi ?e?itli bo? zaman etkinliklerinden büyük ho?nutluk duymaktayd?lar. Senet, ?ans fakt?rü a??rl?kl? bir oyun olarak eskiden beri yayg?n olan bir masa oyunuydu. Benzer bir oyun olan mehen'in dairesel bir oyun tahtas? vard?. Hokkabazl?k ve top oyunlar? ?ocuklar aras?nda yayg?nd?. Güre? de Beni Hasan'daki bir mezarda resmedilmi?tir. Eski M?s?r toplumunun varl?kl? s?n?flar?, ayr?ca tekne gezileri ve avc?l?ktan ho?lan?rlard?.

Set Maat'?n i??i evlerinde yap?lan kaz?lar, antik dünyadaki yakla??k d?rt yüz y?la yay?lan d?nemde toplum ya?am?n?n en kapsaml? bulgular?n?n ortaya ??kar?lmas?yla sonu?land?. Bir toplumdaki toplumsal ?rgütlenme, sosyal etkile?meler, ?al??ma ya?am? ve ya?am ko?ullar? hakk?nda b?ylesine ayr?nt?l? malzeme sunan ba?ka bir kaz? ?al??mas? bulunmamaktad?r.

Mimari

Ana madde: Antik M?s?r mimarisi

Piramitler dünyan?n tek ayakta kalan yedi harikas?ndan biridir. Piramitlerin en büyü?ü Firavun Keops'un kendisi ve kar?s? i?in yapt?rd??? Gize'de yer alan Keops Piramidi'dir. Bu piramidin in?as? i?in iki milyon ü? yüz bin ta? blok kullan?lm??t?r. Herodotos'a g?re bu piramidin tamamlanmas? 20 y?l sürmü?tür. Piramitin in?as?nda ?al??anlar k?leler de?il, ziraatla u?ra?an M?s?rl? yerli halkt?r. Bu nedenle, ziraat i?lerinin yo?un olmad??? zamanlarda in?aat yap?labiliyordu.

Eski Krall?k D?neminden sonra ise piramit yap?m? durmu?tur. Gü?lü bir konumlar? olan valiler (vezirler), firavun iktidar?na kar?? her zaman alternatif iktidar aday? durumundayd?lar. Bu valiler, elde edilen zenginliklerin halk?n refah? i?in kullanmak yerine piramit yap?m? i?in kullan?lmas?na kar?? ??kt?lar. ?syan eden valiler dolay?s?yla 4. Hanedan y?k?lm?? ve Eski Krall?k D?nemi sona ermi?tir. Halk?n ho?nutsuzlu?uyla ilgili efsaneler Yunan tarih?ilerin eserlerine de yans?m??, M? 1. yüzy?lda ya?am?? olan Diodorus, firavun mumyalar?n?n soylu M?s?rl? aileler taraf?ndan piramitlerden a?a??ya at?ld???n? anlatm??t?r.

Piramitler, Antik M?s?r mimarisi dünyan?n en ünlü yap?lar?n?n bir k?sm?d?r: Gize Piramitleri ve Karnak tap?naklar? gibi. Devlet taraf?ndan finanse edilen dini ya da an?tsal ama?l? in?aat projeleri organize edildi fakat tüm bunlar esas olarak, firavunun gücünü peki?tirmekteydi. Eski M?s?rl?lar basit ama etkili aletler ve ?l?üm ara?lar?yla ?al??an usta in?aat??lard? ve mimarlar?, büyük ta? yap?lar? kesin do?ru bir bi?imde in?a edebiliyorlard?.

Gerek se?kin, gerek s?radan M?s?rl?lar?n oturduklar? konutlar, kerpi? ve ah?ap gibi dayan?ks?z malzemelerden in?a edildi?i i?in günümüze ula?amam??t?r. K?ylüler basit evlerde ya?arken varl?kl? s?n?flar?n evleri daha ?zenle in?a edilmi? ve daha fazla ayr?nt?yla donat?lm?? yap?lard?. Günümüze ula?an Malkata ve Amarna'daki gibi birka? kraliyet saray?, zengin bezemeli duvarlar? ve havuzlar, insan, ku? tanr? ve tanr??a motifleri, geometrik desenleriyle dikkati ?eker. Tap?nak ve mezar gibi ?nemli yap?lar, sonsuza dek ayakta kalmas? istenerek kerpi? yerine ta? kullan?larak in?a edildi. Bu dünyan?n ilk büyük ?l?ekli yap?s? olan Zoser'de, papirus ve lotus desenli sütun ve kiri?leri i?eren mimari unsurlar kullan?ld?.

Günümüze kadar ayakta kalan en eski m?s?r tap?lanlar?, ?rne?in Giza, tavan ?rtüleri sütunlarla desteklenen ayr? salonlardan olu?ur Yeni Krall?k d?neminde mimarlar an?tsal kap?lar, a??k avlular ve etraf? ?evrili, tap?naklar?n kutsal mekanlar?na sütunlarda desteklenmi? tavanlar eklediler. Bu mimari stiller, Yunan ve Roma d?nemlerine kadar de?i?meden kullan?ld?. Eski Krall?k d?neminde en yayg?n ve en eski mezar mimarisi olan mastaba, kerpi? ya da ta? bir yer alt? mezar odas?n?n üzerinde in?a edilen bir düz ?at?l? dikd?rtgen yap? ?eklinde in?a edilmekteydi. Zoser'in basamakl? piramidi, birbirinin üstüne in?a edilen bir dizi mastabadan olu?maktad?r. Piramitler, Eski Krall?k ve Orta Krall?k d?nemleri boyunca in?a edildiler fakat daha sonra firavunlar, daha az g?ze batan kaya mezarlar? tercih ettiler.

Ordu

Bir sava? arabas?

Mesehti'nin mezar?nda bulunan ah?aptan figürler: M?s?r'?n 11. Hanedan?'n?n ordusu

M?s?r ordusunun i?levi, ülkeyi d?? istilalara kar?? savunmak ve M?s?r'?n Yak?n Do?u üzerindeki hakimiyetini sürdürmekti. Ordu, Eski Krall?k d?nemi boyunca Sina'daki maden seferlerini askeri y?nden destekledi ve Birinci ve ?kinci Ara D?nemler'de i? ayaklanmalar? bast?rd?. Ayr?ca, ?nemli ticaret yollar? üzerinde ula??m?n güvenli?ini sa?lamak i?in kurulmu? olan ana müstahkem mevkileri (kalelerin) korumay? da üstlenmi?ti. Nubya yolundaki Buhen bunlara ?rnek g?sterilebilir. Di?er bir ?rnek Levant'a yap?lan seferlerde operasyon üssü olarak kullan?lan Sile'deki kaledir. Yeni Krall?k d?neminde baz? firavunlar M?s?r ordusunu, Ku?an ?mparatorlu?u'nun ve Do?u Akdeniz'in bir k?s?m topraklar?n? istila etmek i?in kulland?lar.

Orduda standart te?hizat; ok, yay, m?zrak ve yuvarlak bir ah?ap ?er?eve üzerine hayvan derisi gerilerek yap?lan kalkand?. Yeni Krall?k d?neminde, daha ?nce Hiksos ordular?nda g?rdükleri sava? arabalar? da kullan?ld?. Bronzun yayg?n kullan?m?na ba?lanmas?ndan sonra silah ve z?rhlarda kullan?lmas? yayg?nla?t?. Art?k kalkanlar bronz bir toka ile som ah?aptan, m?zraklar?n temrenleri tun?tan yap?lmaya ba?lanm??t?. Ayr?ca genelde kullan?lan ters orak ?eklindeki k?l??lar terk edilerek, Asyal? askerlerinkilere benzer k?l??lar kullan?lmaya ba?land?. Firavunlar sanatta ve edebiyatta, genellikle ordunun ba??nda ilerlerken betimlendi ve en az?ndan Sekenenra Taa ve o?ullar? gibi birka? firavunun bu tarz? benimsedi?i g?rülmektedir. Askerler yerli nüfustan al?n?yordu fakat Yeni Krall?k d?neminde ve ?zellikle de sonras?nda Nübye'den ve Libya'dan paral? askerler al?nm??t?r.

Antik M?s?r'?n miras?

Eski M?s?r kültürü ve an?tlar?, dünya üzerinde kal?c? bir miras b?rakt?. ?rne?in tanr??a ?sis kültü, dikilita?lar ve di?er ta??nabilir eserler, g?türüldü?ü Roma ?mparatorlu?u'nda popüler oldu. Romal?lar da M?s?r'dan M?s?r tarz? yap?lar kurmak i?in in?aat malzemesi ithal ettiler. Erken d?nem tarih?ilerinden Herodot, Strabon ve Diodorus, gizemli bir ülke olarak g?rdükleri M?s?r üzerinde ?al??t?lar ve yazd?lar. Orta ?a? ve R?nesans boyunca M?s?r'?n pagan kültürü geriledi. Sonra Hristiyanl?k ve ard?ndan ?slam yayg?nla?t? fakat Orta ?a? bilim insanlar?n?n yaz?lar?nda eski M?s?r'a ilgi devam etti. ?rne?in Dhul-Nun al-Misri ve al-Maqrizi gibi.

Avrupal? seyyah ve turistler, 17. ve 18. yüzy?llarda M?s?r'dan antika e?yalar getirdiler ve g?zlemlerini, izlenimlerini yazd?lar. B?ylelikle Avrupa'da M?s?r'a y?nelik bir ilgi yay?lmaya ba?lad?. Bu yeni ilgi M?s?r'a koleksiyoncular? ?ekti. Sonu?ta M?s?r'dan ?ok de?erli antik eserler ?al?nd?, sat?n al?nd? ya da verildi. Her ne kadar M?s?r'da Avrupal? s?mürgecilerin istilas?, ülkenin tarihi miras?n?n büyük bir b?lümünü tahrip ettiyse de baz? yabanc?lar?n M?s?r'a olumlu y?nde etkileri de olmu?tur. ?rne?in Napolyon Bonapart M?s?r bilimdeki ilk ?al??malar? düzenledi. Yakla??k 150 bilim insan? ve sanat??y?, M?s?r tarihi üzerinde ?al??malar? ve belgelemeleri i?in M?s?r'a getirdi ve bu ?al??malar daha sonra Description de l'?gypte ad?yla yay?mland?. 19. yüzy?lda M?s?r Hük?meti ve arkeologlar, kaz?larda bütünlü?ün ve kültüre sayg?n?n ?nemini ayn? ?ekilde fark ettiler. Eski Eserler Yüksek Konseyi ?imdi hazine yerine bilgi bulmay? ama?layan tüm kaz?lar? onaylamakta ve izlemektedir. Konsey ayr?ca, M?s?r tarihi miras? korumak i?in tasarlanm?? müze ve an?t yeniden in?a programlar? denetlemektedir.

Bulu?lar ve icatlar zaman ?izelgesi

Hanedan ?ncesi

• M? 4500: Senet, dünyan?n en eski masa oyunu.
• M? 4500: Fayans ve Seramik, dünyan?n ilk toprak ?ana??.
• M? 4500: Kuma?, dünyada bilinen ilk kuma? üretimi.
• M? 4500: M?s?r (bitki), dünyan?n ilk m?s?r unu ve ya?? üretildi.
• M? 4300: Papirus, Papirus bitkisiyle dünyan?n ilk bilinen ka??d?.

Hanedanlar D?nemi

• M? 3300: Tun? i?ler (bkz: Tun? ?a??)
• M? 3200: M?s?r hiyeroglifleri, tamamen geli?tirilmi?tir (bkz: M?s?r'?n ilk hanedan?)
• M? 3200: Onlu say? sistemi, dünyadaki ilk kullan?m?
• M? 3100: ?arap mahzenleri, dünyadaki ilk bilinen
• M? 3100: Madencilik, Sina Yar?madas?
• M? 3050: Gemi yap?m? Abidos'ta
• M? 3000: Filistin ve Levant'a Nil'den ihracat: ?arap (bkz: Narmer)
• M? 3000: T?bbi müesseseler
• M? 2900: muhtemelen ?elik: karbon i?eren demir
• M? 2700: Cerrahi, dünya da bilinen ilk
• M? 2700: üniliteral i?aretler, dünyan?n bilinen ilk abecesinin temelini olu?turur
• M? 2600: Sfenks, bugün dünyan?n en büyük tek ta?tan olu?an heykeli
• M? 2600: Mavna ta??mac?l???, ta? bloklar
• M? 2600: Zoser'in Basamakl? Piramidi, dünyan?n bilinen ilk büyük ?apl? ta? binas?
• M? 2600: Menkaure Piramidi ve K?rm?z? Piramit, dünyan?n bilinen ilk granitten yontulmu? i?leri
• M? 2600: K?rm?z? Piramit, dünyan?n bilinen ilk 'ger?ek' yumu?ak-kenarl? piramidi
• M? 2580: Büyük Gize Piramidi; MS 1300 y?l?na kadar dünyan?n en yüksek yap?s?
• M? 2500: Ar?c?l?k
• M? 2400: Astronomik Takvim, matematiksel düzeni nedeniyle Orta ?a?'da dahi kullan?lm??t?r
• M? 2200: Bira
• M? 1860: muhtemel Nil-K?z?l Deniz Kanal? (12. Hanedan)
• M? 1800: Alfabe, dünyan?n bilinen en eski
• M? 1800: Moskova Matematik Papirüsü, frustum hacmi i?in genel(le?tirilmi?) formül
• M? 1650: Rhind Matematik Papirüsü: geometri, kotanjant analo?u, cebir denklemleri, aritmetik seriler, geometrik seriler
• M? 1600: Edwin Smith Papirüsü, yakla??k M? 3000'e kadar uzanan t?bbi gelenekler
• M? 1550: Ebers T?p Papirüsü, geleneksel ampirizm; dünyan?n bilinen ilk belgelenmi? tüm?rleri (bkz: T?p tarihi)
• M? 1258: Bar?? antla?mas?, dünya da bilinen ilk (bkz: II. Ramses)
• M? 1160: Turin Papirüsü, dünyan?n bilinen ilk jeolojik ve topo?rafik haritas?
• M? 5. yüzy?l-M? 4. yüzy?l (belki de daha erken): petteia ve seega, sava? oyunlar?; satran? oyununun muhtemel atalar? (bkz: Satranc?n k?keni)

Ayr?ca bak?n?z

• M?s?r Firavunlar?
• M?s?r Tanr?lar?
• Piramitler

D?? ba?lant?lar

• Eski M?s?r Tarihi Türk?e 11 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi.