“深圳市南山区商铺租凭合同到期，房租每月2万，”

Bu madde Mo?olistan ve ?in'de konu?ulan Mo?ol dili hakk?ndad?r. Afganistan'daki Mo?ullar taraf?ndan konu?ulan dil i?in Mo?ulca sayfas?na bak?n?z. Mo?ol dil ailesine daha genel bir bak?? i?in Mo?ol dilleri sayfas?na bak?n?z.

Mo?olca
Монгол хэл
Telaffuz	/m?????? xi?/
B?lge	Mo?olistan ve Kuzey ?in
Etnisite	Mo?ollar
Konu?an say?s?	5.756.590  (2005)
Dil ailesi	Mo?ol dilleri Mo?olca
Yaz? sistemi	Mo?ol alfabesi, Kiril alfabesi
Resm? durumu
Resm? dil	Mo?olistan ?? Mo?olistan, ?in
Dil kodlar?
ISO 639-1	mn
ISO 639-2	mon
ISO 639-3	mon
Bu sayfa UFA fonetik Unicode semboller i?erir. Do?ru bir g?rüntüleme deste?iniz bulunmad??? takdirde, soru i?aretleri, kutular veya di?er Unicode karakterleri g?rebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak i?in, bak?n?z Yard?m:IPA.

Mo?olca (Mo?ol alfabesi ile: , {Mongγol kele}; Kiril alfabesi ile: Монгол хэл, {Mongol Hel}), Mo?olistan ve civardaki baz? ?zerk b?lgelerde resm? dil olan Asya dilidir.

Türk?e ve Mo?olca eskiden Altay dil ailesinde s?n?fland?r?lm?? olmakla birlikte, sondan eklemelilik, cümlede ?zne-nesne-yüklem s?ralamas? ve dillerin dilbilgisel olarak cinsiyetsiz olmas? gibi tipolojik benzerliklerin bu iki dilin ayn? atadan gelmelerinden de?il, yo?un ?dün?lemeler ve uzun temaslar sonucu olu?tu?u dilbilimciler taraf?ndan günümüzde kabul edilen genel g?rü? olmu?tur.

Co?raf? da??l?m

Mo?olca Mo?olistan'?n resm? ulusal dilidir ve bu ülkede neredeyse 3,6 milyon ki?i taraf?ndan konu?ulur (2014 y?l? tahmini). Mo?olcan?n hem s?zlü hem de yaz?l? formlar? ayn? zamanda ?in'e ba?l? ve en az 4,1 milyon etnik Mo?olun ya?ad??? ?? Mo?olistan b?lgesinin resm? b?lgesel dilidir. Tüm ?in ?ap?ndaki 5,8 milyon ki?ilik etnik Mo?ol nüfusunun yakla??k yar?s? taraf?ndan konu?ulur (2005 y?l? tahmini), ancak bu ülke vatanda?lar?n?n dil yeterliliklerine ili?kin herhangi bir veri yoktur, dolay?s?yla ?in'deki Mo?olca konu?anlar?n tam say?s? bilinmemektedir. Son birka? yüzy?l boyunca Mo?olcan?n ?? Mo?olistan'daki kullan?m? dü?ü? ve canlanma d?nemleri ge?irmi?tir. ?ing d?neminin sonlar?na do?ru dü?ü?e u?rad?, 1947 ile 1965 y?llar? aras?nda canland?rma ge?irdi, 1966 ile 1976 y?llar? aras?nda ikinci kez dü?ü?e u?rad?, 1977 ile 1992 y?llar? aras?nda ikinci kez canland?rma ge?irdi ve 1995 ile 2012 y?llar? aras?nda ü?üncü kez dü?ü?e u?rad?. Bununla birlikte, ?? Mo?olistan'?n baz? kentsel b?lgelerinde ve e?itim alanlar?nda Mo?ol dilinin kullan?m?n?n azalmas?na ra?men, ?ince konu?an kentle?mi? Mo?ollar?n etnik kimli?i, kentsel etnik topluluklar?n var olmas? nedeniyle büyük olas?l?kla hayatta kalacakt?r. ?? Mo?olistan'daki ?ok dilli durum, etnik Mo?ollar?n kendi dillerini koruma ?abalar?n? engellemedi?i dü?ünülmektedir. ?in'de Tümedler gibi etnik Mo?ollar bilinmeyen say?da kendi dillerini tamamen ya da k?smen kaybetmi? olsalar da bu insanlar halen etnik Mo?ol olarak kaydedilir ve etnik Mo?ol kimlik benimsemeye devam etmektedirler. Mo?ollar ile ?inliler aras?nda ger?ekle?en etnik grup aras? evliliklerden gelen ?ocuklar da etnik Mo?ol kimli?i benimser ve etnik Mo?ol olarak kaydedilirler. 2020 y?l?nda ?in Hük?meti, Eylül ay? itibar?yla ?? Mo?olistan'daki ana ??retim dilinin Mo?olca oldu?u ilk ve orta okullarda ü? dersin (dil ve edebiyat, siyaset ve tarih) Mandarin dilinde ??retilmesi gerekti?ini hükmetti, fakat bu, etnik Mo?ol topluluklar?n?n yayg?n protestolar?na yol verdi. Bu protestolar ?in Hük?meti taraf?ndan h?zl? bir ?ekilde bast?r?ld?.

S?n?fland?rma ve leh?eler

1941 y?l?ndan üzerinde hem Mo?ol yaz?s? hem de Mo?ol Kiril yaz?s?n?n g?sterildi?i 5 t?gr?glük ka??t paras?

?a?da? Mo?olcan?n Mo?ol dillerini g?steren kronolojik bir a?a?taki yeri

Mo?olca Mo?ol dil ailesine aittir. Mo?olcan?n bu dil ailesi i?indeki tam s?n?fland?rmas? dilbilimsel ?evrelerde ?ok tart??maya sebep olmu? kuramsal bir sorundur ve dilbilimsel kriterlerin ortak bir dizisine dayal? olarak Mo?olcan?n ana de?i?keleri i?in henüz mevcut bulunan verilerini kolay bir ?ekilde düzenlemenin mümkün olmamas? bu soruna dair bir ??züme var?lmas?n? engellemektedir. S?z konusu veriler, Mo?ol leh?e süreklili?inin tarihsel geli?imi veya toplumdilbilimsel ?zelliklerini tekabül edebilir. Sesbilimsel veya s?zcükbilimsel ?al??malar g?receli olarak geli?mi? olsalar da, kar??la?t?rmal? bi?im-s?zdizimsel bir ?al??man?n (?r. Halha ile Hor?in gibi birbirinden büyük farkl?l?kar g?steren leh?elere ili?kin) temeli bile henüz at?lmam??t?r.

Mo?ol grubu kapsam?ndaki baz? de?i?kelerin statüsleri, ?zellikle de bu de?i?kelerin Mo?olcadan ayr? diller veya Mo?olcan?n leh?eleri olmalar? konusu, tart??mal?d?r. Bu de?i?kelerin en az ü? tanesi var: Rusya, Mo?olistan ve ?in'de konu?ulan Oyrat?a (Kalmuk de?i?kesi dahil) ile Buryat?a ve ?? Mo?olistan'?n Ordos ?ehri civar?nda konu?ulan Ordos?a.

Mo?ol devletinin kulland??? Halha leh?esinin Mo?olca olmas? konusunda hi? anla?mazl?k yoktur, ancak bu noktan?n ?tesinde anla?ma bulunmamaktad?r. ?rne?in, San?eev (1953)'in ileri sürdü?ü ve Mo?olca dilbiliminde ?nemli bir etkisi olmu? s?n?fland?rmas? sadece ü? tane leh?eden (Halha, ?ahar ve Ordos) olu?an bir "Mo?ol dili"nin var oldu?unu ve Buryat?a ile Oyrat?an?n bu dilden ayr? olduklar?n? savunur. Bundan farkl? olarak Luvsanvandan (1959), "Merkez (Halha, ?ahar, Ordos), "Do?u" (Har?in, Hor?in), "Bat?" (Oyrat, Kalmuk) ve "Kuzey" (iki Buryat leh?esi) leh?elerinden olu?an daha kapsaml? bir "Mo?ol dili"ni ileri sürdü. Buna ek olarak, Zhou Mingliang ile Sun Hongkai (2006), Mo?olcan?n d?rt farkl? leh?eden olu?tu?unu savunurlar: merkezde Halha, do?uda Hor?in-Har?in, bat?da Oyrat-Hilimag ve kuzeyde Bargu-Buryat.

Baz? Bat?l? dilbilimciler, üzerinde g?receli olarak ?ok ?al???lm?? Ordos de?i?kesinin muhafazakar hece yap?s? ve sesbirim envanterinden dolay? ayr? bir dil oldu?unu savunurlar. ?? Mo?olistan'?n kültürel etkisi alt?nda olan fakat tarihsel a??dan Oyrat?aya ba?l? olan Ala?a leh?esi ya da Darhad di?er s?n?r leh?elerinin herhangi bir s?n?fland?rma ?emas?n?n i?indeki konumland?rmas?n?n büyük bir olas?l?kla hep sorunlu olarak kar??lanacakt?r, fakat esas sorun ?ahar, Halha ve Hor?in leh?elerini hem birbiriyle ili?kili olarak hem de Buryat?a ile Oyrat?ayla ili?kili olarak s?n?fland?rmakt?r. [t?] sesinin *i ünlüsü ?ncesinde [t?] ?eklinde ve tüm di?er ünlülerin ?ncesinde [ts] ?eklinde ger?ekle?mesi Mo?olistan'da bulunan fakat ?? Mo?olistan'da bulunmayan bir fenomendir ve bu ayr?m, leh?eler aras?ndaki temel bir farkl?l?k olarak s?k?a zikredilir; ?r. "y?l" anlam?na gelen Ana Mo?olca *t?il, Halha /t?i?/, ?ahar /t?il/ ile "az" anlam?na gelen Ana Mo?olca *t??helen, Halha /tso:???/, ?ahar /t?o:l??/. Buna kar??n, ge?mi? zaman fiil ekinin Merkez de?i?kelerinde -s? ?eklinde ve Do?u de?i?kelerinde -d??? ?eklinde ger?ekle?mesi genel olarak s?rf stokastik bir farkl?l?k olarak alg?lan?r.

?? Mo?olistan'daki resm? dil politikas? Mo?olcay? ü? farkl? leh?eye ay?rmaktad?r: Güney Mo?olcas?, Oyrat?a ve Bargu-Buryat?a. Güney Mo?olcas?n?n ?ahar, Ordos, Baarin, Hor?in, Har?in ve Ala?a leh?elerinden olu?tu?unu ileri sürmektedir. ?? Mo?olistan yetkilileri, grameri Güney Mo?olcas?na ve telaffuzu ?ahar leh?esinin Düz G?k Sanca??'nda konu?ulan de?i?kesine dayanan edeb? bir standart olu?turmu?lard?r. Buna ra?men, diyalektolojik a??dan, Güney Mo?olcas?n?n bat? leh?eleri Güney Mo?olcas?n?n do?u leh?elerinden ?ok Halha leh?esine daha yak?nd?r; ?rne?in, ?ahar leh?esi, Hor?in leh?esinden ?ok Halha leh?esine daha yak?nd?r.

Mo?olca ya da "Merkez Mo?ol" kolu haricinde, Mo?ol dil ailesinin di?er kollar? ?unlard?r: Do?u ?? Mo?olistan, Heilongjiang ve Sincan Uygur ?zerk B?lgesi'ne ba?l? ???ek ?ehri civar?nda konu?ulan Daur dili; ?inghay ile Kansu eyaletlerinde konu?ulan ve Do?u Yugurca, Bonanca, Don?ianca, Monguorca ile Kangjiaca dillerinden olu?an ?irongol grubu; ve Afganistan'da konu?ulan ve nesli tükenmi? olma ihtimali olan Mo?ulca.

Mo?ol dil ailesinin di?er dillerle ili?kisi konusuna gelince, Altay teorisi, Mo?ol dil ailesinin Türk, Tunguz ve baz? dilbilimcilere g?re Kore ve Japon dillerini de kapsayan daha büyük bir Altay dil ailesine ait oldu?unu savunur, ancak bu teorinin dilbilim ?evrelerindeki ge?erlili?i gitgide kaybolmaktad?r.

Leh?eler listesi

Dilbilimci Juha Janhunen, Mo?olca leh?elerini bu ?ekilde s?n?fland?rm?? ve listelemi?tir. Bu leh?elerin ?o?u ?? Mo?olistan'da konu?ulur.

• Tongliao grubu
  • Khorchin (Qurciv)
  • Jasagtu (Jasaqdu)
  • Jarut (Jarut)
  • Jalait (Jalajit)
  • D?rbet (Tuirbat)
  • Gorlos (Qhurlus)
• Juu Uda grubu
  • Aru Khorchin (vAru Qurciv)
  • Baarin (Baqhariv)
  • Ongniut (vUvgniqhut)
  • Naiman (Naimav)
  • Aokhan (vAuqav)

• Josotu grubu
  • Kharachin (Qaraciv)
  • Tümet (Tuimat)
• Ulan Tsab grubu
  • Chakhar (Caqar)
  • Urat (vUrat)
  • Darkhan (Tarqav)
  • Muumingan (Muumivgqhav)
  • D?rben Küüket (Tuirbav Gaugat)
  • Keshigten (Gasigdav)

• Xilin Gol grubu
  • üdzümüchin (vUiczumuciv)
  • Khuuchit (Qaqhucit)
  • Abaga (vAbaqhe)
  • Abaganar (vAbaqhanar)
  • S?nit (Suinit)
• D?? Mo?olistan grubu
  • Khalkha (Qalqe)
  • Khotogoit (Quduqhujit)
  • Darkhat (Tarqat)
  • Tsongol (Cuvgqhul)
  • Sartul (Sartaqhul)
  • Dariganga (Tariqhavgqhe)

Juha Janhunen'in 'Mongolian' kitab? (2012)

Juha Janhunen, "Mongolian" adl? kitab?nda Mo?ol dil ailesini 4 ayr? dilbilimsel dala ay?r?r:

• Daur dal?; ?in'in Hulunbuir ?li'ne ba?l? Morin Dawa Daur ?zerk Sanca??'nda ve Heilongjiang Eyaleti'nin Qiqihar ?li'ne ba?l? Meilisi Daur Semti'nde konu?ulan Daur dili, bu dal?n kapsad??? tek dildir.
• Mo?ul dal?; Afganistan'da konu?ulan Mo?ul dili, bu dal?n kapsad??? tek dildir ve bu dilin nesli tükenmi? olma ihtimali vard?r.
• ?irongol (veya Güney Mo?ol) dal?, yakla??k 7 dilden olu?ur; bu diller, tarih? Tibet'in Amdo b?lgesinde konu?ulur.
• Ortak Mo?ol (ya da Merkez Mo?ol; bkz: Mo?ol dilleri) dal?, yakla??k 6 dilden olu?ur; bunlar Mo?olistan devletinin yan? s?ra Man?urya, ?? Mo?olistan, Ordos, ?ungarya ve Sibirya'da da konu?ulur.

?irongol / Güney Mo?ol (?inghay-Kansu dil birli?inin bir par?as?)

Farkl? Mo?ol dillerinin co?raf? da??l?m?n? g?steren bir harita

Mo?ol dil ailesinin ?irongol dal? yakla??k 7 dilden olu?ur; bu diller, a?a??daki ?ekilde grupland?r?l?r:

• ?ira Yugur
• Monguor grubu
  • Mongghul
  • Monghhuor
  • Mangghuer
• Bonan grubu
  • Bonan
  • Kangjia
  • Santa

Ortak Mo?olca / Merkez Mo?olca

Mo?ol dil ailesinin Ortak Mo?olca (ya da Merkez Mo?olca; bkz: Mo?ol dilleri) dal?, yakla??k 6 dilden olu?ur; bunlar ?u ?ekilde grupland?r?l?r:

• Halha (Xalx) ya da Halha leh?eleri grubu, Mo?olistan ülkesinin merkezinde konu?ulur, fakat baz? leh?eleri (?r. ?ahar) ?in'e ba?l? ?? Mo?olistan b?lgesinde de konu?ulur.
• Hor?in (Xorcen) ya da Hor?in leh?eleri grubu, ?? Mo?olistan'?n do?usunda ve Man?urya'da konu?ulur.
• Ordos (Ordes), güneyde, ?? Mo?olistan'?n Ordos ?ehrinde konu?ulur.
• Oyrat?a (Oired), bat?da, ?ungarya'da konu?ulur.
• Hamnigan (Xamyen'gen), Mo?olistan ülkesinin kuzeydo?usunda ve Man?urya'n?n kuzeybat?s?nda konu?ulur.
• Buryat?a (Bouryaad), Rusya Federasyonu'na ba?l? Buryatya Cumhuriyeti'nde ve ?in'in ?? Mo?olistan b?lgesine ba?l? Hulunbuir ?li'nde ya?ayan Barga Mo?ollar? taraf?ndan konu?ulur.

Fonoloji

Bu b?lümdeki bilgiler a??rl?kl? olarak Mo?olistan ba?kenti Ulan Batur'da konu?ulan Halha leh?esine dayanmaktad?r. Ordos, Hor?in ve ?ahar gibi di?er Mo?olca de?i?kelerinin sesbilimsel ?zellikleri büyük farkl?l?klar g?sterir. Bu b?lüm, Halha Mo?olcas?n?n fonolojisini a??klar ve bu de?i?kenin ünlü, ünsüz, fonotaktik ve vurgu ?zellikleri hakk?nda alt b?lümler i?erir.

ünlüler

Standart dilin yedi adet tek ünlü sesbirimi var. Bunlar, "?ne ?ekilmi? dil k?kü" (k?saca "??DK"; ?ngilizce: Advanced tongue root veya k?sa olarak "ATR") olarak bilinen bir parametreye g?re ü? farkl? ünlü uyumu grubuna ayarlan?r; bunlar ???DK, +??DK ve n?tr. Bu ayar fonologlar aras?nda en fazla kabul g?rür, fakat baz? dilbilimciler Mo?olcan?n ?n ile arka ünlüler aras?nda bir ayr?m ile nitelendi?ini halen savunmaktad?r; ayr?ca Bat?'da, tarih? olarak ?n ünlüler olan ünlüleri izah etmek i?in '?' ile 'ü' harfleri halen kullan?lmaktad?r. Mo?olcan?n ünlü sisteminde üstelik yuvarlakl?k uyumu da mevcuttur.

Mo?olcada ünlü uzunlu?u fonemiktir ve yedi sesbirimin her biri hem k?sa hem de uzun ?ekilleriyle ger?ekle?ir. Ses bilgisi a??s?ndan k?sa /o/, yuvarlak ünlü [?] ?eklinde merkezle?mi?tir.

A?a??da soldaki tablo, Mo?ol Kiril alfabesindeki ünlü harfler ve bunlar?n Uluslararas? Fonetik Alfabe (IPA)'deki kar??l?klar?n? g?sterir; sa?daki tablo ise Mo?olcadaki yedi farkl? tek ünlü sesbirimi uzun ve k?sa formlar?yla ve fonetik ?zelliklerine g?re düzenler ve tan?mlar.

• Mo?ol Kiril alfabesi	Uluslararas? Fonetik Alfabe
  a	a
  и/й	i
  o	?
  ?	o
  y	?
  ?	u
  э	e

• 	?n		Merkez		Arka
  	K?sa	Uzun	K?sa	Uzun	K?sa	Uzun
  Kapal?	i	i?			u	u?
  Kapal?ya yak?n					?	??
  Yar? kapal?	e	e?	?			o?
  Yar? a??k					?	??
  A??k			a	a?

Halha Mo?olcas?n?n d?rt adet ikiz ünlüsü de var: /ui, ?i, ?i, ai/. Bunlar?n d???nda ünlüler ayr?ca birle?ip ü? adet ilave ikiz ünlüsü olu?turabilir, yani toplam yedi adet ikiz ünlüsü mevcuttur: ia (иа), ?a (уа), ei (эй). ?rne?in: далай (deniz) kelimesinin aй'?, амиараа (teker teker) kelimesinin иа's?, нохой (k?pek) kelimesinin ой'u, хуаран (k??la) kelimesinin уа's?, уйлах (a?lamak) kelimesinin уй'?, ?йлдвэр (fabrika) kelimesinin ?й'?, хэрэгтэй (gerekli) kelimesinin эй'i.

?ne ?ekilmi? dil k?kü (??DK) uyumu. ünlüler, Mo?olcadaki ünlü uyumu sisteminde ü? farkl? gruba ay?r?l?r:

	+??DK ("?n")	???DK ("arka")	N?tr
IPA sembolleri	e, u, o	a, ?, ?	i
Mo?ol Kiril harfleri	э, ?, ?	a, y, o	и, й

Yukar?da belirtildi?i gibi, bunlar tarih? nedenlerden dolay? geleneksel olarak "?n" ve "arka" ünlüleri olarak nitelendirilmi?tir; nitekim bu gelene?i izleyen ki?iler, Mo?olcan?n romanize transkripsyonunda /o/ ile /u/ ünlülerini ??? ile ?ü? olarak, /?/ ile /?/ ünlülerini ise ?o? ile ?u? olarak ?evirirler (bu, bu maddenin fonolojiye de?inmeyen b?lümleri i?in de ge?erlidir). Bununla birlikte, ?a?da? Mo?olca fonolojisinde bu iki ünlü uyum grubunu dil k?kü konumlar?n?n boyutlar?na g?re nitelendirmenin daha uygun oldu?u dü?ünülmektedir. Bunun d???nda, /i/ "n?tr" bir ünlü olarak kabul edilir ve bu iki grubun hi? birine ait de?ildir.

Birle?ik s?zcüklerin haricinde bir s?zcü?ün i?indeki tüm ünlülerin hepsi ayn? ünlü uyumu grubuna ait olmas? gerekir; bu durum son ekler i?in de ge?erlidir. E?er ilk ünlü ???DK ayar?nda ise, ayn? s?zcü?ün i?indeki tüm ünlülerin ya /i/ ya da ???DK ünlülerinden olmalar? gerekir. E?er ilk ünlü +??DK ayar?nda ise, s?zcü?ün tüm di?er ünlülerinin ayn? ?ekilde ya /i/ ya da +??DK ünlülerinden olmalar? gerekir. Son eklere gelince eklendikleri s?zcüklere uyum sa?lamak üzere bar?nd?rd?klar? ünlülerin de?i?meleri gerekir; bu süre?te iki farkl? model izlenir. Kimi son eklerde yer alan /A/ ba? sesbiriminin /a, ?, e, o/ ?ekillerinde ger?ekle?mesi mümkündür. ?rne?in:

• orx hanehalk? + -Ar (vas?ta eki) → orxor hanehalk?yla
• xar?? bek?i + -Ar (vas?ta eki) → xar??ar bek?iyle

Kimi son eklerde yer alan /U/ ba? sesbiriminse /?, u/ ?ekillerinde ger?ekle?mesi mümkündür; bu durum, tüm ???DK ünlüleri /?/ sesini, tüm +??DK ünlüleri ise /u/ sesini üretir. ?rne?in:

• aw ["almak"] + -U? (ettirgenlik eki) → aw??

E?er s?zcük k?künde yaln?zca /i/ ünlüsü yer al?yor ise, son eklerde +??DK ünlüleri kullan?l?r.

Mo?olcada yuvarlakl?k uyumu da mevcuttur, ancak kapal? ünlüler bu uyum sisteminde kapsanmamaktad?r. Bir s?zcük k?künde /o/ (veya /?/) ünlüsü yer al?rsa, sonu? olarak ?nceden a??k bir ünlüyle nitelendirilmi? son eklerde bu a??k ünlünün yerine de [o] (veya [?]) yer al?r. Bununla birlikte, e?er herhangi bir son ekte /u/, /?/ veya /ei/ sesleri yer al?rsa, bu, yuvarlakl?k uyumu sürecinin sonraki son eklere devam ettirilmesini engeller. ?rne?in ?r-?? girdi, ?r-??-?a sokulmu?.

ünlü uzunlu?u. Uzun ile k?sa ünlülerin telaffuzu, ünlünün bulundu?u hecenin s?zcük i?indeki konumu taraf?ndan belirlenir. S?zcük ba?? hecelerde yer alan ünlüler, uzunluk a??s?ndan sesbirimsel z?tl?k g?sterir. Uzun bir ünlü, k?sa bir ünlünün yakla??k %208 oran?nda uzunlu?una sahiptir. S?zcük ortas? veya s?zcük sonu hecelerde yer alan uzun ünlüler ise, s?zcük ba?? hecelerde yer alan k?sa ünlülerin sadece %127 oran?nda bir uzunlu?a sahiptir, ancak yine s?zcük ba?? hecelerdeki k?sa ünlülerden farkl?d?rlar. S?zcük ba?? hece haricindeki k?sa ünlüler, s?zcük ba?? hecelerdeki k?sa ünlülerin sadece %71 oran?nda uzunlu?a sahip ve eklemleme a??s?ndan merkezle?mi? olup s?zcük ba?? hecelerde yer alan k?sa ünlülerden farkl?l?k g?sterirler. Bunlar fonemik olmad?klar? i?in pozisyonlar? sesbirim dizge bilgisi kurallar? taraf?ndan belirlenir.

ünsüzler

A?a??daki tablo Halha Mo?olcas?ndaki ünsüzleri g?sterir. Parantez i?indeki ünsüzler yaln?zca yabanc? k?kenli al?nt? kelimelerinde yer al?r.

		Dudaks?l		Di?sil		Artdamaks?l		Kü?ükdilsil
		yal?n	damak.	yal?n	damak.	yal?n	damak.
Genizsil		m	m?	n	n?	?
Patlamal?	?tümsüz/?tümlü	p	p?	t	t?	ɡ	ɡ?	?
	?tümsüz soluklu	(p?)	(p??)	t?	t??	(k?)	(k??)
Patlamal? sürtünmeli	?tümsüz			ts	t?
	?tümsüz soluklu			ts?	t??
Sürtünmeli	merkez	(f)		s	?	x	x?
	yan			?	??
Titrek				r	r?
Sürtünmesiz		w?	w??		j

Di?yuvas?l yansürtünmesiz ünsüz [l] Mo?olcada yer almaz; bunun yerine, Mo?olcada ?tümlü di?yuvas?l yansürtünmeli ünsüz /?/ var, bu da s?k s?k ?tümsüz [?] ?eklinde ger?ekle?ir. Di?yuvas?l genizsil ünsüz /n/ sesbirimi bir s?zcü?ün en sonunda yer ald??? zaman [?] (artdamaks?l genizsil ünsüz) ?eklinde ger?ekle?ir. Damaks?lla?m?? ünsüz sesbirimlerinin yaln?zca [???DK] ünlüleri i?eren s?zcüklerde yer ald?klar? g?zlemlenmi?tir. Soluklu bir ünsüz, s?zcü?ün ortas? veya sonunda yer ald??? takdirde ?nceden soluklanm?? olup kendisinden hemen ?nceki ünsüz ve ünlüleri ?tümsüzle?tirir. ?tümsüzle?mi? k?sa ünlüler s?k?a dü?ürülür.

Hece yap?s? ve fonotaktik ?zellikler

Mo?olcada kurulmas? mümkün olan en geni? hece, en son C'nin bir son ekin oldu?u CVVCCC (C = ünsüz, V = ünlü) ?eklindedir. Hece biti?inde tek k?sa ünlülere nadir rastlan?r. Bir s?zcük e?er tarih? olarak tek heceli iseydi, hecenin yap?s? *CV'den CVV'ye de?i?mi?tir. [?] sesi ancak hece biti?inde yer al?r (aksi takdirde [n] ?eklinde ger?ekle?ir) ve tarih? nedenlerden dolay? /p/ ile /p?/ sesleri hece biti?lerinde hi? yer almaz. ?ift ünsüz kümelerindeki k?s?tlamalar ??yledir:

• damaks?lla?m?? ünsüzlerin hemen ?ncesinde sadece di?er damaks?lla?m?? bir ünsüz veya bazen /?/ veya /?/ sesleri yer alabilir
• /?/ sesi sadece /?, x, ɡ, ɡ?/ ve /?/ seslerinin hemen ?ncesinde yer alabilir
• /j/ sesi, hecenin ikinci konumunda hi? yer almaz
• /p/ ile /p?/ sesleri ilk ünsüz olarak yer almaz ve ancak hemen ?ncesinde /m/ veya /?/ sesleri veya bu seslerin damaks?lla?m?? kar??tlar? yer ald??? takdirde ikinci ünsüz olarak yer al?r

Bu k?s?tlamalara uymayan kümeler, sa?dan sola yer alan bir heceleme süreci kapsam?nda sesbirimsel olmayan i? türemeli bir ünlü taraf?ndan ikiye b?lünür. ?rne?in, hojor ("iki"), a?il ("i?") ve saarmag ("n?tr") kelimelerinin sesbirimsel yap?lar? /x?jr/, /at??/ ve /sa?rmɡ/ ?ekillerindedir. Bu tür durumlarda, yukar?daki k?s?tlamalara tabii ünsüz kümelerinin olu?mas?n? engellemek üzere bu kümelerin ortas?na bir ünlü sokulur. Sonu? itibar?yla, ?nceki ?rnek s?zcüklerin fonetik yap?lar? [x?j??r], [at???] ve [sa?rm??] ?ekillerindedir. Bu i? türeme sürecinde sokulan ünlünün fonetik ?ekli, kendisinden ?nceki hecedeki ünlüyle ünlü uyumunu sa?lar. Bu ?o?unlukla ayn? sesin merkezle?mi? ?eklidir, ancak bu durumun istisnalar? da var: ?nceki hecede yer alan bir /u/ sesi, sonraki hecede bir [e] sesini üretir; s?zcü?ün ?nceki k?s?mlar?nda n?tr olmayan bir ünlü var ise, /i/ g?z ard? edilir; ve artdi?yuvas?l veya damaks?lla?m?? ünsüzlerin ard?ndan herhangi bir i? türemesi süreci yaln?zca [i] harfiyle yer al?r, ?rne?in: [at???].

Vurgu

Mo?olcada vurgu fonemik de?ildir (yani farkl? anlamlar? ay?rt etmekte rol oynamaz) ve bunun tamamen hece yap?s?na ba?l? oldu?u dü?ünülmektedir, ancak vurgu atamas? konusuna dair farkl? akademik g?rü?ler mevcuttur. Mo?olcay? anadil olarak konu?an dilbilimcilerin ?o?u, konu?tuklar? leh?e g?zetilmeksizin s?zcük vurgusunun ilk hecede yer ald???n? savunurlar. 1941 ile 1975 y?llar? aras?nda, bir?ok Bat?l? akademisyen, vurgunun s?zcü?ün en solundaki a??r heceye atand???n? ileri sürdü. 1835 ile 1915 y?llar? aras?nda yay?mlanan ?al??malardaysa di?er bak?? a??lar? mevcuttu.

Walker (1997), s?zcüklerin en sonlar?nda yer alan heceler haricinde s?zcük vurgusunun s?zcü?ün en sa??ndaki a??r heceye atand???n? ileri sürer:

A'AHH	[pai.????. ???.t?x]	düzenlenmi? olmak
HA'AH	[xon.ti.?ru.???]	ay?rmakta (zarf niteli?inde)
HAA'AH	[?.?an.pa?t?.?rin.x??]	Ulan Batur sakinleri
A'AA	[??r.?t?ai.?ar]	k?zg?nca
'AHA	[??it?.??r.t?ai]	üzgün

• *A = a??r hece; H = hafif hece (bkz: hece a??rl???)

Bu ba?lamda "a??r hece", eklemleme uzunlu?unun en az tam bir ünlü kadar uzun olan bir hece olarak tan?mlan?r; sonu? itibar?yla s?zcük ba?lar?nda yer alan k?sa heceler ihra? edilmektedir. E?er bir s?zcük ?ift heceli ise ve s?zcükteki tek a??r hece s?zcü?ün sonunda ise, s?zcük vurgusu yine bu heceye atan?r. Sadece tek bir fonemik s?zcük-ba?? k?sa hecenin oldu?u durumlarda s?zcük vurgusunun bu heceye bile atanmas? mümkündür:{| | L?H || [?a.???] || kaz (isim) |- | ?LL || [??n?.s??] || okumu? olup |}

Son zamanlarda, Mo?olca ?al??malar? kapsam?nda toplanm?? sesbilimsel verilerin en kapsaml? koleksiyonu, Halha leh?esinin yak?n bir akrabas? olan ?ahar leh?esindeki vurgu atamas? hakk?nda yaz?lm?? k?sm? bir rapora uygulanm??t?r. Rapor, ilk hecenin k?sa oldu?u iki veya ü? heceli s?zcüklerde s?zcük vurgusunun ikinci hecede yer ald??? sonucunu ??kartt?. Bununla birlikte, s?zcü?ün ilk hecesi uzun ise, farkl? i?itimsel parametreler i?in toplanm?? bu verilerin birbiriyle ?eli?en sonu?lar destekledikleri izlenimi verilmektedir: Ye?inlik verileri ilk hecenin vurguland???n? g?sterirken, F0 verileri ikinci hecenin vurguland???n? g?sterir.

Al?nt? s?zcukler ve yeni yap?m s?zcükleri

Mo?olcaya en erken girmi? al?nt? kelimeler Eski Türk?e, Sanskrit (?o?unlukla Uygurca üzerinden), Fars?a, Arap?a, Tibet?e, Tunguzca ve ?ince k?kenlidir. Daha sonra Mo?olcaya Rus?a, ?ngilizce, ve (a??rl?kl? olarak ?? Mo?olistan'da) Mandarin ?incesi k?kenli al?nt? kelimeler de girmi?tir. Mo?ol devletine ait dil komisyonlar? Mo?olcaya devaml? olarak yeni terminoloji ?evirmektedir, ve jer?nhijl?g? 'cumhurba?kan?' ("generaliz?r") ve ?ar ajrag 'bira' ("sar? k?m?z") gibi yeni kelimeler yaratm??t?r. Bir?ok al?nt? ?eviri de mevcuttur; ?r. ?ince "tren" (huǒchē 火车, ate? arabas?) kelimesinden ?evrilmi? Mo?olca galt tereg 'tren' ('ate?li araba'). ?ince "esas" (shízhì 实质, as?l nitelik) isminden ?evrilmi? Mo?olca m?n chanar (esas), ?ince "nüfus" (rénkǒu 人口, 'insan a??z') kelimesinden ?evrilmi? Mo?olca khün am (nüfus), ?ince "m?s?r" (yùmǐ 玉米, 'ye?im pirinci') kelimesinden ?evrilmi? Mo?olca erdene shish (m?s?r) ve ?ince "cumhuriyet" (gònghéguó 共和国, kamu i?birli?i ulusu) kelimesinden ?evrilmi? Mo?olca bügd nairamdakh uls (cumhuriyet), Mo?olcadaki di?er al?nt? ?evirilerin aras?ndad?r.

• Sanskrit al?nt? kelime ?rnekleri: shashin (??? sasana, "din"), sansar (????? sansāra, "uzay"), avyas (?????? abhyasa, "yetenek"), buyan (????? punya, "sevap"), ag?in (???? k?ana, "an"), tiv (????? dvipa, co?raf? anlamda "k?ta"), garig (???? graha, "gezegen"), tsadig (???? jātaka, "?yküler, hikayeler"), ?üleg (????? ?loka, "?iirler, sat?rlar"), badag (???| padaka, edeb? anlamda "k?ta"), ar?an (????? ra?ayana, "maden suyu, nektar"), ?a?tir (??????? shastra, isim olarak "kronik"), bud (??? budh, "Merkür"), sugar (????? shukra, "Venüs"), barhasvadi (???????? vrihaspati, "Jüpiter") ve san?ir (??? shani, "Satürn").
• Fars?a al?nt? kelime ?rnekleri: anar (anar, "ametist"), arkhi (aragh, "alkol", Arap?adan), bai?in (pishiwan, "bina"), bars (fars, "kaplan"), bers (farzin, "satran? veziri"/"di?i kaplan"), bold (pulad, "?elik"), bolor (bulur, "kristal"), gunjid (kunjut, "susam"), gindan (zindan, "hapishane"), dari (daru, "barut"), duran (dur, "teleskop"), duranbai (durbin, "teleskop"/"mikroskop"), devter (daftar, "defter"), hurmast (ohrmazd, "yüksek tanr?"), savan (savan, "sabun"), sandal (sandali, "oturak") ve ts?m (jam, "bardak").
• ?ince al?nt? kelime ?rnekleri: banz (板子 bǎnzi, "tahta levha"), laa (蜡 là, "mum"), luuvan (萝卜 lúobo, turp), khuluu (葫芦 húlu, "su kaba??"), denlüü (灯路 dēnglù, "lamba"), ?iiden (汽灯 qìdēng, "elektrik lamba"), biir (笔儿 bǐ'er, "boya f?r?as?"), gambanz (斩板子 zhǎnbǎnzi, "kesme tahtas?"), chinjuu (青椒 qīngjiāo, "biber"), juutsai (韭菜 jiǔcài, "Allium tuberosum"), moog (蘑菇 mógu, "mantar"), tsuu (醋 cù, "sirke"), baitsaa (白菜 báicài, "?in lahanas?",), mantuu (馒头 mántou, "bu?ulanm?? ekmek"), naimaa/maimaa (买卖 mǎimài, "ticaret"), goimon (挂面 gùamiàn, "eri?te"), dan (单 dān, "tek"), gan (钢 gāng, "?elik"), lantuu (榔头 lángtou, "balyoz"), tsonkh (窗户 chūanghu, "pencere"), buuz (包子 bāozi, "mant?"), khuu?uur (火烧儿 hǔoshāo'er, "k?zart?lm?? mant?"), zutan (乳脂汤 rǔzhītāng, "kremal? ?orba"), bantan (粉汤 fěntāng, "un ?orbas?"), van (王 wáng, "kral"), günj (公主 gōngzhǔ, "prenses"), gün (公 gōng, "dük"), janjin (将军 jiāngjūn, "general"), taigan (太监 tàijiàn, "had?m"), pyanz (片子 piànzi, "disk"), guanz (馆子 guǎnzi, "restoran"), lianhua (莲花 liánhuā, "lotus"), khuar (花儿 huā'er, "?i?ek", insan isimlerinde kullan?l?r), toor (桃儿 táo'er, "?eftali"), intoor (樱桃儿 yīngtáo'er, "kiraz"), zeel (借 jie, "?dün? almak"/"?dün? istemek"), vandui (豌豆 wāndòu, "bezelye"), yanz (样子 yàngzi, "bi?im"/"g?rünüm"), ?inj (性质 xìngzhì, "karakter"/"ki?ilik"), liir (梨儿 lí'er, "armut"), bai (牌子 páizi, "hedef"), jin(g) (斤 jīn, "a??rl?k"/"yük"), bin(g) (饼 bǐng, "pankek"/"ekmek"), khuanli (皇历 huángli, "takvim"), ?aazan (烧瓷 shāocí, "porselen"), khantaaz (砍兜肚 kǎndōudu, "kolsuz fanila"), püntüüz (粉条子 fěntiáozi, "patates eri?tesi") ve tsai (茶 chá, "?ay").

20. yüzy?lda Mo?olcaya günlük hayatla ilgili bir?ok Rus?a al?nt? kelime girdi: doktor (doktor), ?okolad (?ikolata), vagon (tren vagonu), kalendar (takvim), sistem (sistem), podvoolk (ti??rt, futbolka kelimesinden kaynaklan?r) ve ma?in (araba). Sosyopolitik de?i?ikliklerden dolay?, son zamanlarda Mo?olcaya daha fazla ?ngilizce al?nt? kelimesi girmeye ba?lam??t?r ve bu kelimelerin baz?lar? Mo?ol devleti taraf?ndan kullan?lan resm? terimler haline gelmi?tir: menejment (idarecilik, menajerlik), kompyuter (bilgisayar), fail (dosya), marketing (pazarlama), kredit (kredi), onlain (?evrimi?i), mesej (mesaj).

Mo?olcada bir?ok farkl? al?nt? kelimenin bulunmas?na ra?men, bunlar?n kullan?m? leh?eye g?re de?i?ir. 452 kelimeden olu?an bir Ortak ?z Mo?ol kelime hazinesine dayanarak farkl? Mo?ol leh?elerini kar??la?t?r?rken, Halha ve Hor?in gibi leh?elerde bu kelimelerin %95'e varan bir oranda kullan?ld?klar? bulunmu?tur; bundan farkl? olarak, Güney Mo?ol dilleri bu ?z Mo?ol kelimeleri %39 ile %77 aras? bir oranda kullan?rlar.

Alfabe

Худам монгол ?сэг				Галиг
ba?ta	ortada	sonda		Latin	Kiril
				a	А
				e	Э
				i, yi	И,Й, Ы, Ь
				o, u	О, У
				?, ü	?, ?
				n	Н
				ng	Н, НГ
				b	Б, В
				p	П
				q	Х
				γ	Г
				k	Х
				g	Г
				m	М
				l	Л
				s	С
				?	Ш
				t, d	Т, Д
				?	Ч, Ц
				j	Ж, З
				y	-Й, Е*, Ё*, Ю*, Я*
				r	Р
				v	В
				f	Ф
				?	К
				(c)	(ц)
				(z)	(з)
				(h)	(г, х)
				(zh)	(-,-)
				(?)	(-,-)
				(chi)	(-,-)

Kiril Alfabesi
Kalm?k (1941–)	Mo?olistan (1941–)	Buryatya (1939–)
Аа	Аа	Аа
??
Бб	Бб	Бб
Вв	Вв	Вв
Гг	Гг	Гг
??
Дд	Дд	Дд
Ее	Ее	Ее
Ёё	Ёё	Ёё
Жж	Жж	Жж
??
Зз	Зз	Зз
Ии	Ии	Ии
Йй	Йй	Йй
Кк	Кк	Кк
Лл	Лл	Лл
Мм	Мм	Мм
Нн	Нн	Нн
??
Оо	Оо	Оо
??	??	??
Пп	Пп	Пп
Рр	Рр	Рр
Сс	Сс	Сс
Тт	Тт	Тт
Уу	Уу	Уу
??	??	??
Фф	Фф	Фф
Хх	Хх	Хх
		??
Цц	Цц	Цц
Чч	Чч	Чч
Шш	Шш	Шш
Щщ	Щщ	Щщ
	ъ	ъ
Ыы	Ыы	Ы
ь	ь	ь
Ээ	Ээ	Ээ
Юю	Юю	Юю
Яя	Яя	Яя
38 ?сэг	35 ?сэг	36 ?сэг

Harfler

(Buryat, Kalmuk, Mo?ol alfabeleri birlikte de?erlendirildi?inde:)

• ?: Mo?olcada ayr?ca Azericede, Tatarcada, Gagavuzca'da ve Türkmencede kullan?l?r. K?sa, kapal?, g?rtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine g?re daha k?sa ve serttir. Ayr?ca A ve E aras? bir ses olarak ?ng?rülür (?). Ses ve harf kar??l??? olarak Arap?ada ve Almancada da bulunur. Türk?ede normal e sesinden tam olarak ay?rt edilebilmesi günümüzde ?ok zordur. Azericede yo?un olarak kullan?l?r. ?nce bir harf oldu?u halde kal?n uyumludur. Bu harfi i?eren s?zcüklerin asl?nda Büyük ünlü Uyumuna uymad??? halde kula?? t?rmalam?yor olmas? bu nedenledir. ?rne?in: ?nc?/?nc?. Türk?ede Sel?uk ismi di?er Türk dillerinde “S?l?uk / S?lcuk” olarak, Ak?e s?zcü?ü ise “Ak?? / Ak??” olarak yaz?l?r. ? harfi kimi latin alfabelerinde, ?zellikle el yaz?lar?nda Э? bi?iminde de kullan?l?r.
• Ц: Türk?ede bulunmayan sert bir T harfidir. TS (?: T+S) olarak da seslendirilir. Mo?olcada ve Rus?ada, Slav dillerinde, ayr?ca Kiril alfabesini kullanan pek ?ok dilde ? harfinin türevi olan bir sestir (Latin ?). Gagavuzca'da ve di?er Türk dillerinde Slav k?kenli kelimelerde yer al?r. Ancak ?z Mo?olca s?zcüklerde de s?k s?k kullan?l?r. ?rne?in: Mo?olcadaki ?ag s?zcü?ü (?a?, “Tsag” okunur), ?e?eg (?i?ek, “Tsetseg” gibi okunur).
• ?: Mo?olcada ayr?ca Tatarcada, Türkmencede kullan?l?r. (?ekil benzerli?i nedeniyle Türk?edeki ? harfi ile kar??t?r?lmamal?d?r.) G?rtlaktan ??kar?lan N ve G kar???m? bir sestir (? veya ?). Uniform Türk Alfabesi'nde ? ile g?sterilir. Bazen de NG/N? olarak ?ng?rülür. Pek ?ok a??zda N veya ? sesine d?nü?mü?tür. Osmanl?cadaki ü? noktal? Kaf-? N?ni (?) harfinin kar??l???d?r. ?rne?in: ?? Anadolu'da, ?zellikle Sivas y?resinde Saňa, Baňa, Deňiz s?zcükleri. Pek ?ok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yaz?lan s?zcükler asl?nda Te?ri ve Te?iz ?eklinde okunur.
• X: Mo?olcada ayr?ca Tatarcada Azericede ve pek ?ok dilde yer alan bir harf ve sestir. Bo?azdan gelen g?rtlaks? bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve h?r?lt?l?d?r. H sesi hi?bir engele tak?lmadan ??karken, bu ses bo?az?n üst k?sm?nda titre?ir. Arap?adaki H? (?) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. ?? ve Do?u Anadolu a??zlar?nda s?kl?kla rastlan?r. ?rne?in: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunu?u Ba?ma? ?eklindedir ancak kelimenin i?indeki h harfleri g?rtlaktan ve h?r?lt?l? olarak ??kart?l?r. ?axmax (?a?ma?; ?akmak), Yanmax (Yanma?; Yanmak)… Bu sesin Türk?edeki kullan?m?nda ?o?u zaman birbirlerine ?ok yak?n kaynaklardan ??kan Arap?adaki Ha (?) harfi ile olan fark? ortadan kalkm??t?r.
• Е: Türk?ede günümüzde kullan?lmayan ?-E aras?nda seslendirilen bir harftir (Latin ?). (?ekil benzerli?i nedeniyle Türk?edeki E harfi ile kar??t?r?lmamal?d?r, ?ünkü arada belirsiz de olsa bir ses farkl?l??? vard?r.) Bu ses Rus?ada bulunur (Ukraynaca Kiril: ?) ve bu dilde s?kl?kla kullan?l?r. Bu harfe ?e (Ye) ad? verilir ve ?evirilerde bu ses de?ereri ile g?sterilir, ancak bu kesinlikle do?ru bir yakla??m de?ildir. ?ünkü bu harf arda arda gelen ? ve E seslerini ifade etmez. Tamamen ?-E aras? farkl? bir sestir. Anadolu Türk?esinde ise ger?ekte mevcut olan ancak ?lü bir ses oldu?u bile s?ylenebilir. Rus?ada ise yo?un olarak kullan?lan ve a??k olarak i?itilen bir harftir. Ancak Türk?edeki gibi kayna?an harflerin aras?nda de?il, herhangi bir ko?ula ba?l? olmadan ortaya ??kan ve Ruslar taraf?ndan di?er seslerden rahtal?kla ay?rt edilebilen belirgin bir sestir. Bu sese Türk?ede verilebilecek ba?ka bir ?rnek ise El (organ) ve ?l (yurt) s?zcüklerinin aras?ndaki farkt?r. ?l s?zcü?ü zamanla "?l" bi?imine d?nü?mü?tür. Türkmen?li, K?rklar?li, Tunc?li...

Tarih

Mo?olcan?n en eski metni Yesünke Ta??’d?r. MS 1225 y?l?nda Uygur yaz?s?yla yaz?lm??t?r. Onon-Ne?insk Nehri yak?n?nda granit bir ta? üzerine yaz?lan bu yaz? be? sat?rdan olu?maktad?r. Bu yaz?larda Cengiz Han’?n “Yisünge” adl? ye?eninden s?z edilmi?tir.

Cengiz Han devrinde bizzat Cengiz Han'?n halk?n?n yaz?ya sahip olmas?n? sa?lamak i?in Uygur Türklerinden ?nemli bah??lar? ba?kentine ?a??rm?? ve Mo?olca i?in Uygur Alfabesini uyarlatm??t?r.

Yak?n zamana kadar Mo?olcay? yazmak i?in Eski Uygur alfabesi kullan?lmaktayken günümüzde Mo?olca, Mo?ol diline uyarlanm?? bir Kiril alfabesi ile yaz?lmaktad?r. Kadim Siyenpicenin günümüzdeki varisidir.

Kaynak?a

• ?ablon:Mn

Amar?argal, B. 1988. BNMAU dah' Mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: halh ajalguu. Ulan Batur: ?UA.

• Apatóczky, ákos Bertalan. 2005. On the problem of the subject markers of the Mongolian language. Wú Xīnyīng, Chén Gānglóng (eds.), Miànxiàng xīn shìjìde ménggǔxué [The Mongolian studies in the new century: review and prospect] i?inde. Pekin: Mínzú Chūbǎnshè. 334–343. ISBN 7-105-07208-3.
• ?ablon:Mn

Coloo, ?. 1988. BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: ojrd ajalguu. Ulan Batur: ?UA.

• Janhunen, Juha (ed.). 2003. The Mongolic languages. Londra: Routledge. 0700711333
• Janhunen, Juha A. 2012: Mongolian. (London Oriental and African Language Library, 19.) Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. ISSN 1382-3485. ISBN 978-90-272-3820-7
• Karlsson, Anastasia Mukhanova. 2005. Rhythm and intonation in Halh Mongolian. Ph.D. Thesis. Lund: Lund üniversitesi. Series: Travaux de l'Institut de Linguistique de Lund; 46. Lund: Lund University. ISBN 91-974116-9-8.
• ?ablon:Mn

?bür mongγul-un yeke surγaγuli. 2005 [1964]. Odu üy-e-yin mongγul kele. K?keqota: ?MAKQ. 7-204-07631-1.

• ?ablon:Mn

Rin?en, Byamb?n (ed.). 1979. Mongol ard ulsyn ugsaatny sudlal helnij ?in?lelijn atlas. Ulan Batur: ?UA.

• Rybatzki, Volker. 2003a. Intra-Mongolic Taxonomy. Janhunen 2003 i?inde: 364–390.
• {{ülke veri {{{1}}}

| flaglink/core | variant = | size = | name = | altlink = mill? ragbi birli?i tak?m? | altvar = ragbi birli?i }}

San?eev, G. D. 1953. Sravnitel'naja grammatika mongol'skih jazykov. Moskova: Akademija Nauk USSR.

• ?ablon:Mn

Se?enbaγatur, Qasgerel, Tuyaγ-a [Туяa], Bu. Jirannige, Wu Yingzhe, ?inggeltei. 2005. Mongγul kelen-ü nutuγ-un ayalγun-u sin?ilel-ün uduridqal  [Mo?olcan?n b?lgesel leh?eleri hakk?nda bir rehber]. K?keqota: ?MAKQ. 7-204-07621-4.

• Svantesson, Jan-Olof. 2003. Khalkha. Janhunen 2003 i?inde: 154–176.
• Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén. 2005. The Phonology of Mongolian. New York: Oxford University Press. 0-19-926017-6.
• ?ablon:Mn

Temürcereng, J?. 2004. Mongγul kelen-ü üge-yin sang-un sudulul. K?keqota: ?MASKKQ. 7-5311-5893-0.